خدمت نظام وظیفه، یک مسئله اجتماعی

سربازی اجباری، چند سالی است که در افکار عمومی با حساسیت بیشتری دنبال می‌شود. حادثه تلخ سراوان که منجر به شهادت 5 جوان برومند کشورمان شد که سه نفرشان هم سرباز وظیفه بودند، بار دیگر حساسیت‌های سربازی اجباری را برجسته کرده است. سربازی اجباری موافقان و مخالفان فراوانی دارد، اما به نظر می‌رسد که هر روز بر تعداد مخالفان آن افزوده می‌شود

اَفتونیوز| روزنامه هم‌میهن نوشت، سربازی اجباری، چند سالی است که در افکار عمومی با حساسیت بیشتری دنبال می‌شود. حادثه تلخ سراوان که منجر به شهادت 5 جوان برومند کشورمان شد که سه نفرشان هم سرباز وظیفه بودند، بار دیگر حساسیت‌های سربازی اجباری را برجسته کرده است. سربازی اجباری موافقان و مخالفان فراوانی دارد، اما به نظر می‌رسد که هر روز بر تعداد مخالفان آن افزوده می‌شود. سربازی اجباری در ایران سابقه‌ای یکصدساله دارد. درحالی‌که شیوه‌ها و فعالیت‌های نظامی در ایران و جهان نسبت به سال‌های قبل بسیار تغییر کرده است؛ تغییراتی که باعث شده سربازی اجباری با دلایل اولیه‌اش کمتر توجیه‌پذیر باشد. به‌خصوص سربازی در مناطقی چون سراوان، میرجاوه، زابل و مانند آن که دارای کمترین امکانات از نظرفناوری، تجهیزات، ایمنی و زیرساخت است و سربازان این مناطق بدون آموزش‌های حرفه‌ای و طولانی‌مدت، در کنار امکانات محدود از وضعیت نامناسب جاده‌ها و وسایل ارتباطی گرفته تا خدمات پزشکی و درمانی و نیروی پشتیانی واکنش سریع، امنیت مرزها را تامین می‌کنند.
درعین حال تغییرات روزافزون فناوری‌های نوین نظامی، الزاماتی را در رابطه با فلسفه سربازی به وجود آورده است. به‌طوری‌که یک گروه کوچک، حرفه‌ای و آموزش‌دیده با تجهیزات مناسب کاراتر از بی‌شمار سرباز وظیفه کمتر آموزش‌دیده هستند. به‌ویژه آنکه امروزه شیوه جنگ‌ها تغییر پیدا کرده و فزونی نفرات عامل قطعی در برتری نظامی نیست. در همین رابطه می‌توان به تغییر و تحولات فناوری‌های نظامی که در جنگ روسیه و اوکراین اشاره کرد که به وضوح مشاهده می‌کنیم. از این رو، برخی از کشورها با بررسی همه‌جانبه همه هزینه‌های اقتصادی و اجتماعی و سیاسی سربازی در کشورشان نسبت به ایجاد تغییر و تحول در نظام سربازی اقدام کرده‌اند.
از طرف دیگر یک جوان هجده نوزده‌ساله که تا دیروز پشت نیمکت مدرسه می‌نشست و خودکار به دست می‌گرفت، ناگهان باید اسلحه به دست شود و بدون طی کردن آموزش‌های کافی و مناسب به وظایفی بپردازد که بسیاری‌شان از نظر روحی و روانی آمادگی لازم را ندارند.
پس همین می‌شود که وقتی پسری به سن خدمت وظیفه نزدیک می‌شود، نه‌تنها خانواده‌اش که خود فرد مشمول نیز با نگرانی بیشتری موضوع سربازی را دنبال می‌کنند. طبیعی است که اولین ایده‌ای که به فکرشان می‌رسد این باشد که چگونه می‌توانند معافیت بگیرند. اگر هم نتوانستند دنبال راه‌هایی برای خرید خدمت سربازی می‌روند. اگر این روش هم دور از دسترس باشد، برخی از خانواده‌ها که تمکن مالی دارند، تلاش می‌کنند فرزندشان را برای ادامه تحصیل به خارج از کشور بفرستند. اگر هم هیچ راهی باقی نماند، متوسل به روش‌های دیگری مانند امریه گرفتن برای سربازی فرزندشان و استفاده از بند کسری خدمت می‌شوند. در نهایت هم تلاش‌شان این است که سربازی فرزندشان در مناطقی امن‌تر و نزدیک به خودشان صورت پذیرد.
به همین دلیل است که مسئله سربازی را می‌توان خدمت کردن نیروهایی غیرحرفه‌ای، بدون انگیزه و ناراضی تعریف کرد که متأسفانه تبعات منفی و اجتماعی فراوان خودش را هم دارد.
این روزها سربازی را نه‌فقط یک مسئله مربوط به نیروهای مسلح که باید به عنوان یک مسئله بسیار مهم با تاثیرات اجتماعی، سیاسی و نظامی در کل کشور مورد توجه قرار داد. درعین حال باید توجه داشت که موضوع سربازی اجباری، قدمتی یکصدساله دارد، همین مسئله تاریخی بودن خدمت وظیفه، چالش تصمیم‌گیری درباره حذف، کاهش مدت، خرید خدمت و مواردی از این دست را پیچیده‌تر و حساس‌تر می‌کند.

پس لازم است یک پیشنهاد مناسب و دقیق ارائه شود که همه ابعاد پیچیده آن بررسی شده باشد. تا آن زمان قطعاً انتقادات به قوت خودش باقی می‌ماند و اگر تصمیم‌گیری درباره وضعیت سربازی اجباری مانند همه سال‌های گذشته به درازا کشیده شود، متاسفانه زمان از دست می‌رود و تاثیرات منفی آن قشر وسیعی از جامعه را دربر می‌گیرد.
بخشی از تاثیرات منفی سربازی اجباری به احساس جوانان به از دست رفتن فرصت‌های عمرشان در خدمت وظیفه بر می‌گردد. احساس می‌کنند دو سال از عمرشان در سربازی تلف می‌شود. حس بیگاری دارند. انگار که استثمار می‌شوند. درحالی‌که می‌توانند در این دو سال و در شرایط سخت اجتماعی و اقتصادی کشور برای آینده‌شان تلاش کنند. این مدل از سربازی برای کشور نیز هزینه دارد و از سوی دیگر جوان را در شرایط دشوارتر اقتصادی قرار می‌دهد.
اجبار قطعاً به روحیه عزت‌خواهانه جوان لطمه می‌زند. چون مخالف آزادی انتخاب است. حس می‌کند در زندگی اجتماعی‌اش اخلال وارد شده است. استعدادهایش نادیده گرفته می‌شود و صدالبته که آسیب‌های فرهنگی خاص خودش را هم دارد و می‌تواند باعث تخریب روحیه یک جوان شود. در سربازی اجباری به افراد آموزش نظامی کافی داده نمی‌شود و سربازان به فعالیت‌هایی گماشته می‌شوند که اساساً از سنخ مشاغل خدماتی است. بدون اینکه رشته تحصیلی و قابلیت‌های فردی‌شان در نظر گرفته شود.
همه این موارد به کنار، متاسفانه تلفات جانی سربازی اجباری نیز بسیار به گوش می‌رسد. هرچند آمارها به‌طور رسمی هیچ‌وقت منتشر نمی‌شوند. اما هستند سربازانی که در منازعات مرزی، حوادث جاده‌ای، خودزنی و خودکشی در پادگان‌ها و مواردی از این دست جان‌شان را از دست می‌دهند.
قاعدتاً زمان آن فرارسیده که تغییراتی در مدل سربازی در ایران صورت پذیرد. سربازی حرفه‌ای یکی از این پیشنهادهاست که درباره آن زیاد گفته شده است. البته هدف از این نوشتار این نیست که حتما و لزوما سربازی باید در همین لحظه تغییر کند. بلکه باید نگاه دقیق و همه‌جانبه‌ای به موضوع سربازی اجباری صورت پذیرد و به شکل جدی برای رفع این دغدغه مهم چاره‌جویی شود. در واقع فرماندهان نظامی و مسئولان کشور می‌توانند همه جنبه‌های مفید و سازنده سربازی حرفه‌ای را به‌عنوان یک پدیده جهانی به شکل فنی و تخصصی در دستور کار قرار دهند و نوآوری‌های لازم را برای نیروهای حافظ امنیت کشور در آینده در نظر قرار دهند.
در گزارشی تحقیقاتی درباره الگوی سربازی حرفه‌ای، مزایایی ذکرشده که حذف قاعدۀ اجبار از سربازی، ارزش‌یافتن تخصص و کارآمدی در دورۀ سربازی، امکان ارتقای عزت‌نفس و منزلت اجتماعی سربازان و ایجاد زمینه برای صرفه‌جویی اقتصادی و مالی در نیروهای مسلح به دلیل امکان استفاده از سربازان پیمانی و حرفه‌ای ذکر شده است. برخی از مخالفان خدمت وظیفه اجباری عقیده دارند که این نوع سربازی یک کار رایگان برای نهادهای نظامی، هزینه‌زا برای جامعه، فاقد رضایت برای فرد و خلاف منافع فردی و شخصی است و از سوی دیگر منافع اقتصادی گستردۀ ذی‌نفعان این مسئله (دریافت‌کنندگان سرباز) مانع تغییر این رویه است.
اگر به تقابل موافقان و مخالفان دو رویکرد سربازی اجباری و سربازی حرفه‌ای توجه کنیم برخی از مسئولان نظامی عقیده دارند که سربازان در زمان صلح، کار مفیدی برای مجموعۀ نیروهای مسلح انجام نمی‌دهند.دفتر سیاسی‌ـ‌فرهنگی مرکز پژوهش‌های مجلس، سال1380 در تحقیقی دراین باره اعلام کرد:«نبود نگرش مناسب و علمی به منابع انسانی در سطح کشور و دولت، وجود ذهنیت‌های غلط بین سربازان و مردم درمورد شرح وظایف و فعالیت‌های نیروهای مسلح در زمان صلح، متناسب‌نبودن وظایف و مسئولیت سربازان با توانایی و تخصص آنها، نگرش‌های غیراصولی فرماندهان درمورد نحوۀ استفاده از سربازان و عدم برنامه‌ریزی مناسب برای اوقات فراغت آنان، ذهنیت بد سربازان و تعداد زیاد سربازان باعث شده که سربازان در زمان صلح کار چندان مفیدی در نیروهای مسلح نداشته باشند.» البته که برخی نیز عقیده دارند به‌کارگیری سربازان و استفاده از تخصص آنها در مجموعۀ نیروهای مسلح به کاهش هزینه‌های دولت کمک می‌کند.
به‌هرحال تغییر در سربازی اجباری به مبانی سیاست‌های دفاعی کشور بر می‌گردد. چون هر کشوری با توجه به ساختار و بافت اجتماعی خود، شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و همچنین تهدیدات بالقوه و بالفعل روشی را برای خدمت نظام وظیفه در نظر می‌گیرد. اما با مجموعه این شرایط باز هم به نظر می‌رسد که سربازی اجباری پاسخگوی شرایط حال حاضر کشور نیست و شاید نیاز است تغییراتی در آن اعمال شود. البته برخی از مقامات و مسئولان اجرایی نگرانی‌هایی درباره حذف سربازی اجباری دارند؛ از جمله دفاع از استقلال و تمامیت ارضی کشور، تامین نیروی انسانی ارزان و رایگان برای دستگاه‌های نظامی و امنیتی، همسان شدن همه جوانان در یک لباس و قانون. اما کار علمی و کارشناسی می‌تواند برای رفع این دغدغه‌ها نیز چاره‌اندیشی کند. به عنوان مثال سخنگوی ارشد ستاد کل نیروهای مسلح پارسال گفته بود که برای دفاع از امنیت مرزها و حضور در مواقع بحران سربازان وظیفه مهم‌ترین کارکرد را دارند. اما آیا برای این دغدغه‌ها راه‌حل دیگری وجود ندارد؟ مثلا جذب سرباز حرفه‌ای با حقوق کافی، نمی‌تواند نیاز دفاعی را در مرزهای کشور تامین کند؟
به هرحال شرایط جامعه تغییر کرده است. نگاه مردم نیز به بسیاری از مسائل جامعه تغییر کرده است. اجبار جوابگو نیست. البته همچنان که نمی‌توان بر شیوه‌های فعلی سربازی اجباری اصرار کرد، حذف سربازی در زمان کوتاه نیز شدنی نیست. اما زمان آن فرا رسیده که براساس نگاه و شرایط جامعه الگویی مناسب برای جوانان این مرز و بوم در خدمت نظام وظیفه تهیه و ارائه شود. سربازی نیازمند مفاهیم و نظریات جدید و نوآوری‌های بیشتر است.