اَفتونیوز|  صیاد خردمند و علیرضا اوحدی نیا: 

«دو رگ مدین یا دو رگ مدو» مکان ایست که در سال ۱۳۰۷بین قوای دولتی و همراهانشان از یک سو و نیروهای طایفه رستم به رهبری امامقلی خان رستم به همراه بویراحمدی ها از دیگر سو جنگ بزرگی بر سر املاک منطقه ی رستم در گرفت. دلیل جنگ را می توان درخواست معین التجار بوشهری داماد اسماعیل شبانکاره ای از امامقلی خان رستم مبنی بر پرداخت بهره ی مالکانه ی املاک رستم ذکر کرد. مظفرالدین شاه قاجار املاک این ایل بزرگ را به اسماعیل شبانکاره ای تاجر بزرگ اسلحه داده بود و اینک دامادش معین التجار بوشهری بهره ی مالکانه آن را می خواست. امام قلی خان رستم نپذیرفت و جنگ آغاز شد، شروع جنگ در دورگ مدو بود.

اکنون در این باب روایت “یعقوب غفاری” نویسنده، تاریخ نگار هم استانی را در خصوص جنگ “دو رگ مدین” میخوانیم.

یعقوب غفاری:  در مورد واقعه ای است که معروف به نام "جنگ دو رگ مدین" که تقریبا در این جنگ یک طرف آن سازمان های دولتی به اضافه افراد غیردولتی که با آنها همکاری داشتند و طرف دیگر هم اهالی بویراحمد به اضافه نورآباد یعنی قسمت خاک رستم، محدوده  خاک رستم از پل فهلیان  تا پل بریم است.

فردی  به نام حاج معین التجار بوشهری معروف به محمد معین دهدشتی که از اهالی و ساکنین سابق دهدشت بوده و بعد از آن که شهر دهدشت به عللی که هنوز برای ما روشن نیست که چرا تخریب شده به  بوشهر مهاجرت کردند.

این فرد در آن دوران در بوشهر شهرت زیادی  داشته است و هنوز  بزرگ ترین ارگ او در این شهر باقی مانده است، این ساختمان دو طبقه است در یک هکتار زمین بین ۴ تا خیابان قرار دارد.

در روایاتی آمده است؛ وی  از تجار معروف دهدشت بود و بعد از اینکه شهر دهدشت خراب شد به علت اینکه نتوانست در  دهدشت فعالیت کند به بوشهر رفت، این ساختمان بین بوشهری ها معروف به ارگ ملک است.

در آن زمان معین التجار اینقدر آدم ثروتمندی بوده که در زمان قاجاریان پادشاهان در صورتی که  نیاز به کمک داشتند از او کمک می گرفتند.

اَفتونیوز: نوع مناسبات معین التجار به حاکمیت و دربار چگونه بوده است؟ 

یعقوب غفاری: معین التجار که ساکن تهران  شده بود گاهی اوقات به پادشاهان قاجار هم کمک می کرد کما اینکه در برابر کمک هایی که کرده بود یکی از پادشاهان قاجار که خود را مدیون وی می دانستند تصمیم گرفت که به ایشون یک توجه و کمکی کند.

وی ملک رستم ممسنی را به ایشان بخشید گفت این ملک را به تو بخشیدم، در حالی که رستم ممسنی که تحت تملک  امام قلی خان و سایر اجدادشان بود.

اَفتونیوز: نوع مدیریت این ملک به چه صورت بود؟

یعقوب غفاری: بنابراین وی مالک رستم ممسنی شد بین اهالی بویراحمد و ممسنی گاهی اوقات اختلافاتی رخ میداد و رعیت های ممسنی به این مالک شکایت میکردند و از وی کمک می خواستند و وی نیز  از هر کمکی که از دست اش برای رعایا برمی آمد کوتاهی نمیکرد.

مثلا فرض بفرمایید یکی از نامه هایی که وقتی اهالی کهگیلویه و بویراحمد به کمک خان ممسنی رفته بودند که به اصطلاح به حقوق آقای معین التجار تجاوز کنند،  معین التجار نامه ای شکوه آمیز خطاب به دربار نوشته‌بود و از آنها در مقابل تجاوز بویراحمدی  کمک خواسته بود.

اَفتونیوز: ریشه این اختلافات صرفا همین واگذاری ملک بود یا پای مسائل دیگری نیز در میان بود؟

 یعقوب غفاری: در آن مقطع کم کم احساس می‌شد که بویراحمدی ها  برای کل کشور هم دارند مشکل ساز می شود،  برای اینکه ژنرال کنسول انگلیس اصفهان به سرپرستی لورن وزیر مختار اعلی حضرت پادشاه انگلستان شماره ۹۱ تاریخ ۲۳ دسامبر طی نامه این نکته را گوشزد کرده است[ منبع؛ کتاب تاریخ اجتماعی کوه گیلویه، یعقوب غفاری]

دولت و هم سر کنسول انگلیس در اصفهان هر دو پیشنهاد کردند که باید برای حفظ نظم و انضباط و برای مطیع کردن مردم بویراحمد باید آن ها با هم همکاری کنند، در این زمان بختیاری ها تابع دولت بودند.

از تمام نیروهای دولتی و غیردولتی بر علیه منطقه ای که ناامن بود استفاده می کردند همانطور که برای جنگ تنگ تامرادی از قشقایی ها استفاده می کردند.

اَفتونیوز: زمینه های جنگ از چه تاریخی شدت گرفت؟ 

یعقوب غفاری: این جنگ در سال ۱۳۰۷ شروع شد و ما در سال ۱۳۰۱ هستیم و می خواهیم ببینیم چه چیزی باعث شد که این جنگ به وجود بیاید.

در این جنگ بویراحمدی ها می خواستند ممسنی را برای قوم خود بگیرند و بویراحمد در آن زمان مطیع نبود و می خواستند ممسنی را نیز مانند خود کنند.

حکومت وقتی که مالک ممسنی شکایت می کند و سر کنسول اصفهان هم می گوید ناامنی در منطقه مال بویراحمد است، وقتی معین التجار بوشهری می گوید این ها مزاحم می شوند، یعنی در واقع کهگیلویه و بویراحمد تابع هیچ حکومتی نبودند.

اَفتونیوز: چرا این جنگ را یکی از ریشه های اصلی جنگ تنگ تامرادی میدانند؟

یعقوب غفاری: ارتباط این جنگ با جنگ تامرادی این است که رضاشاه تصمیم می گیرد مردمی که نه ممسنی را قبول داشتند نه سفارت کشورهای خارجی را و نه خود رضاشاه را قبول داشتند در سال ۱۳۰۸ تصمیم گرفت که با جنگ پیش از موعد  قضیه را یکسره کند.

این جنگ زنگ خطری برای رضاشاه بود، رضاشاه تصمیم گرفته بود ایلات را تسلیم کند، کردستان و بختیاری را تسلیم کرده بود، شمال و جنوب را نیز تسلیم کرده بود و هنوز به سراغ کهگیلویه نیامده بود و این جنگ این آمدن را تسریع کرد.

اَفتونیوز: در این سالها مناسبات بویراحمدی ها با حکومت به چه شکل بود؟

یعقوب غفاری: در این سالها، بویراحمد هیچ گاه خودمختاری خود را از دست نمی داد، مردم کهگیلویه و بویراحمد هیچ گاه به خارج از منطقه ی خود جهت جنگ نمی رفتند و اما اگر کسی در محل خود به سراغ آن ها می آمد با وی می جنگیدند  و مقاومت به خرج میدادند.

ما می گوییم شیخ خزعل سرکوب شد، شیخ خزعل مطیع بود و رضاشاه فقط  تشریفاتی به این منطقه رفت.

در آن زمان رضاشاه می دانست بویراحمدی ها مطیع وی نیستند و هم بویراحمدی ها می دانستند اگر رضاشاه بیاید با ضررشان است و سرشان را می برد و در نهایت هر دو طرف با هم مدارا می کردند.

گاهی اوقات  که حکومت می خواست از شیراز یا اهواز برود ممکن بود وی را همراهی کنند، ولی هیچ وقت برای دستگیری کسی نمی رفتند و اینکه شنیدید رقم هایی دریافت کردند مربوط به زمان های بعد تر است که به آن ها داده شده بود.

ما الان در سال ۱۳۰۱ و ۱۳۰۲ هستیم و می خواهیم ببینیم چه شده که جنگ دورگ مدین شروع شده در صورتی که آن موقع که رضاشاه به خوزستان رفت پادشاه بود و در حوالی سال هاس  ۱۳۰۴ و ۱۳۰۵ قرار داشت.

قبل از جنگ دو رگ مدین اهالی بویراحمد کاروان های تجار خارجی و ایرانی که در جاده های بوشهر، شیراز، اصفهان، اهواز حمل میکردند و همچنین اهالی روستاها و مناطق دور و نزدیک را چپاول می کردند.

دولت تصمیم گرفت از وجود سران بختیاری که در دستگاه حکومت دارای مقام مهم و نفوذ فراوان بودند و با مقتدر ترین خان منطقه یعنی سرتیپ خان بویراحمد ارتباط خویشاوندی داشت استفاده می‌کردند.

اَفتونیوز: هدف نیروهای دولتی از این جنگ چه بود و قصد داشتند در نهایت چه دستاوردی داشته باشند؟

یعقوب غفاری: آنها ضمن مطالبه مالیات، غرامت اموالی را که سال ها قبل افراد بویراحمدی غارت کرده بودند پس بگیرند، یعنی  علاوه بر سفیر و معین التجار بوشهری کم کم  راه ها   ناامن شد اهالی بویراحمد نیز دستبرد به مناطق اطراف و غارت میکردند مثل سمیرم، شهرضا، اردکان، ممسنی و جاهای دیگر....

بنابراین همه عوامل  باعث شد که دولت تصمیم بگیرد مردم بویراحمد را مطیع کند، این تصمیم را گرفت که به کمک ارتش  و به کمک بخشی از مردم ممسنی مثل "بکش ها " "قشقایی ها " و نیروهای پشتیبانی ارتش بویراحمدی ها را مطیع کنند.  خان رستم نیز مانند  اهالی بویراحمد  هیچ گاه خارج از منطقه نمی رفتند با نیروهای خارج از منطقه جنگ نمیکردند، اما این بار  متوجه شدند  دولت قصد دارد  آن ها را مطیع کند و  هم اینکه اگر بر  بر دولت غلبه کنند تعداد زیادی اسلحه به دست میاورند، همین مساله باعث شد که در دو رگ مدین اهالی بویراحمد در واقع در دامنه های نورآباد ممسنی آرام آرام  حضور پیدا کردند و  مامورین دولتی رضاشاه به اضافه ی بعضی ایلات ممسنی برای مطیع کردن آنها جلو آمدند. 

جنگ دو رگ مدین شروع شد و در این جنگ فرماندهان دولتی و طرفداران شان شکست خوردند، ممسنی را ۴ ایل بکش، جاوید ،دشمن زیاری و رستم تشکیل می‌دهد.

خان رستم کسی بود که از پل فلهیان تا پل بریم تمام املاک  نصیب آقای بوشهری  شده بود اما مابقی نورآباد متعلق  حسین قلی خان رستم نبود بکش و  جاوید  تحت اختیار خان ممسنی نبودند.

رستم ایلی بود که بویراحمد با آن ها قوم و خویشی داشت در واقع ایل رستم بود که حاضر نبود بهره مالکانه به مالک دهند ولی این سه تای دیگر مشکلی نداشتند.

در نامه های کنسولگری ها نمونه متعددی می‌توان یافت که معتقد بودند  قتل و غارت های بویراحمدی و کهگیلویه ای ها  به اشباع رسیده است و در این باره شهرت زیادی حاصل کرده اند و تنبیه شایانی از آن ها یقیقنا در طوایف غارتگر دیگر اثرات منفی حاصل خواهد کرد.

اسناد دولتی نشان می دهد که بویراحمدی ها فارغ از بقیه مسائل دارند پایشان را فراتر از گلیم می گذارند، ناامنی در منطقه ایجاد میکنند، برای راه های تجاری مشکل ایجاد می کنند و این مسئله دارد بویراحمدی ها را از یک قومی که پیش از این بیشتر در جغرافیای خود بودند بی سابقه بود.

اَفتونیوز: این حادثه را در نسبت با سیاست ملی رضا شاه در آن دوران چگونه باید تحلیل کرد؟

یعقوب غفاری:  با توجه به سیاست رضاشاه که یک سیاست انتظام بخشی بود و یک حکومت مرکزی می خواست طرح کند به همین خاطر یک نوع بی نظمی در جنوب تلقی می شود که باید برای ایجاد نظم اقدامی صورت می گرفت در واقع این اقدامات بازه ۱۳۰۰ تا ۱۳۰۶ یا ۱۳۰۷ در مقابل سیاست ملی سازی دولت رضاشاه قرار داشت و این اتفاق باعث شد که انتظار جنگ وجود داشته باشد.

به گمان من رضاشاه خیال نداشت که به این راحتی زود بیاید لشکرکشی کند منتها همان اقدامات معین التجار بوشهری که در حکومت مرکزی خیلی نفوذ داشت باعث شد که جنگ دو رگ مدین به وجود بیاید که اهالی بویراحمد در این جنگ پیروز شدند و سلاح کافی به دست آوردند در نتیجه رضاشاه تصمیم گرفت قضیه را یکسره کند یعنی زودتر حمله کند و به همین موضوع مقدمات  جنگ تنگ تامرادی را فراهم آورد.

دولت هایی که به هر کسی از طریق بنادر جنوب ایران کالا می آوردند که به هندوستان ببرند خوب باید از جایی عبور می کرد یا از فارس، اصفهان و کهگیلویه و بویراحمد  باید عبور میکرد اما در مورد آخر به دلیل نامنی ها جرئت نمی کرد.

 عواملی که باعث شد رضاشاه در سال ۱۳۰۸ یک مرتبه حمله کند این خواسته دولت نبود اما وقتی غافلگیر شد و دید لشکر شان در ممسنی  شکست خورد و بویراحمد اسلحه به دست آورده در واقع این قضیه تنگ تامرادی را راه انداخت.

یکی از مشوقین اصلی غارتگری دولت قاجار بود که تمایل داشت جهت تضعیف قدرت بختیاری یا ممسنی همدیگر را غارت کنند یعنی به نوعی حکومت موافق بود ولی حکومت رضاشاه چنین تصوری نداشت و مفهوم دولت ملی که همه زیر پرچم ایران قرار بگیرند، از دوره ی رضاشاه بر اریکه قدرت نشست، در جنگ دورگ مدین و تنگ تامرادی قصد مطیع کردن بویراحمد را داشت.

در نهایت، خیلی از  ایلات بویراحمد به منطقه ممسنی برای علف چری و از مراتع استفاده می کردند و از تمام این ها گذشته هیچ دعوایی نبود به نفع بویراحمد نباشد، جنگ که میشد یا چیزی مستقیم میاوردند یا اسلحی گیرشان می آمد، خیلی از آنها آرزو داشتند به ستیز با دشمنی بروند که تفنگ دارد تا بعد از پیروزی آنرا به غنیمت بگیرند.

بعد ها  در جنگ تنگ تامرادی از تفنگ های بدست آمده در جنگ دو رگ مدین  استفاده کردند.

و هم اینکه در واقع تا چند سال یعنی یک سال فرصت داشتند پُز بدهند ولی هم از اون طرف هم وقتی که این قضیه اتفاق افتاد هم دولت با بویراحمد درگیر شد و هم سفارت انگلیس که در واقع همیشه از طریق بندر جنس میاوردند حمله می کردند.

اَفتوتیوز: در جنگ تنگ تامرادی خوانین بویراحمد مجازات شدند اما در جنگ دورگ مدین بویراحمدی ها هیچ مجازات نشدند؟

یعقوب غفاری: بویراحمدی ها پیروز بودند، جنگ دورگ مدین عواقبی برای بویراحمد داشت یا نه؟ در جنگ دورگ مدین چون کلا دولت شکست خورد و بویراحمدی ها پیروز شدند ظرف این مدتی که بین جنگ دورگ مدین ک جنگ تنگ تامرادی بود بویراحمدی ها اصلا خودمختار بودند کسی اصلا نمی توانست به آن ها بگوید چه کاره هستید؟

بویراحمدی ها تا اون موقع نه مالیات میداد نه چیزی این ها فقط می رفتند این مناطق اطرافشان را غارت می کردند.

اَفتونیوز:  بعضی بویراحمدی ها و غیر بویراحمدی ها اعتقاد دارند که تاریخ استان ما به خاطر مسائلی که به آن ها اشاره می کنید تاریخ غارت است یعنی تاریخ ما فرهنگی ندارد که کتابت باشد و حتی  هنر و معماری در کار نبوده است، آیا با این استدلال موافقید که تاریخ استان ما صرفا از طریق غارت و اسلحه است؟

یعقوب غفاری: هرجامعه ای تاریخ خاص خود را دارد یک جامعه که به صورت کوچ رو زندگی میکند،  یکجانشینی و برای هیچ دولتی امکان اینکه خدمتی به آن برساند وجود ندارد این مردم هم هیچ خدمتی به دولت نمی کنند و برای آن حکومت امکان اینکه خدمتی به آن ها کند وجود ندارد، یعنی به این معنی که هر وقت مردم کهگیلویه و بویراحمد در مناطق کوهستانی ۶ ماه از سال در منطقه ییلاق و ۶ ماه در قشلاق زندگی کردند این ها جامعه یک جانشین نیستند که حکومت بتواند به آن ها خدمت کند زیرا که حکومت نمیتواند نیروی انتظامی خود را به کوهستان ها بفرستد که شبانه خانواده های چادرنشین عشایری را حفاظت کنند، بنابراین ما باید به بافت اجتماعی مردم کهگیلویه و بویراحمد تا قبل از یکجانشین شدن توجه داشته باشیم و بر اساس شیوه ی زندگی شان مسائل مختلف را مورد بررسی قرار دهیم.

نکته دیگر اینکه، هر جامعه نقش خود را در کشور ایفا می کند و همین مردم سرکش و  نا آرام، بخش مهمی از تولیدات دامی، لبنی، پشم، گوشت،  فارس و بوشهر و خوزستان تامین می‌کردند، ما نباید در قضاوت هایمان ما خارج از قواعد حاکم بر جامعه تحلیل کنیم.

بنابراین ما فقط از زمانی که مردم کهگیلویه و بویراحمد در مناطق از حوزه زندگی خودشان شروع به شهرنشینی کردنده اند این ها در واقع رفتارشان خیلی مسالمت آمیز بوده و مثل مردم شهرهای دیگر مثلا همین یاسوج که در حدود ۶۰ سال پیش در آن خانه نبود الان با شهرضا رقابت می کند.

باید ببینیم یک جامعه ای که کوچ رو است چه تفاوت هایی با جامعه ی یکجانشین دارد تا بتوانیم بگوییم چه رفتاری و چه نوع فرهنگی دارد؟ بنابراین همچنین جامعه ای برای دولت های وقت امکان داشت که خدماتی به آن ها برساند و نه آن ها می توانستند خدماتی نسبت به حکومت مرکزی انجام دهند.

در واقع هر دو هم دولت و هم مردم به فکر خودشان بودند و به همین دلیل مردم کهگیلویه و بویراحمد هیچ وقت حاضر نبودند در حالی که در کوهستان ها زندگی می کنند بچه های خود را برای خدمت سربازی بفرستند، امکان نداشت بتوانند از خدمات مناسب سربازی بهره ببرند، بنابراین‌ ما باید به این موارد توجه کنیم.

اَفتونیوز: آیا رفتار مامورین حکومتی با مردم بد بود؟ یعنی به دیدی از نگاه حقارت به مردم نگاه می کردند؟آیا براسای تجاوز و تعدی صورت میگرفت؟

یعقوب غفاری: ببینید معمولا همین حالا با وجودی که ما جز مردم شهرنشین هستیم به لحاظ مسائل ناموسی در واقع یک ارزش هایی قائلیم که از این ارزش ها دفاع می کنیم.

من در زمان حکومت رضاشاه نشنیدم کسی بیاید و بخواهد به زنان مردم تجاوز کند و اگر احیانا به ندرت یک ماموری هم چنین نظری داشت در واقع دسترسی نداشتند یعنی مردمی که در کوهستان ها زندگی می کردند و فرسخ ها از شهر و مامورین دولت فاصله داشتند.

اَفتونیوز: پس قضیه میرغلوم شاه قاسمی چه بود؟ 

یعقوب غفاری: یک چیزی را باید همیشه توجه داشته باشید این است که مردم کهگیلویه و بویراحمد هر وقت با یه مامور دولتی درگیر شدن برای اینکه درگیریشان را مطلوب جلوه دهند سعی میکنند بگویند قضیه ناموسی بوده است،  مثلا می گویند فلان خان را بویراحمدی ها را کشتند چون زن آن  خان بیراحمدی بود.

 هم اکنون نیز،  هم هر وقت کسی بخواهد دشمنی را به اصطلاح نامطلوب و نامشروع جلوه دهد نمی گوید که دشمن من خیلی خوب و پاکدامن است و بسیار چشمش پاک است و آدم درستی است و ابوالقاسم فردوسی نیست که میگه آقا دشمن خیلی قدرتمند است و من او را به زمین زدم برخلاف فردوسی همه می گویند دشمن یا دزد است یا بی ناموس یا دروغگو و حقه باز است.

ممکنه موارد بسیار جزئی در خصوص مسائل ناموسی وجود داشته باشد اما  واقعیت ندارد که مثلا مردم بویراحمد فلان خان کشتن به خاطر اینکه زن اش بویراحمدی بوده و با او بدرفتاری شده یا مثلا فرض کن میرغلوم که به کوه میزند وقتی می رود کوه مردم میدانند که اون موقع حتی مردها چشم مامور دولت نداشتند،

قاعدتا اگر یک مامور دولتی می کشتند،  از نظر زن بویراحمدی یا مرد بویراحمدی مثل اینکه دشمنی را حذف کرده بودند و این را اصلا کار خیلی بدی تلقی نمی‌کردند.

در واقع مامور دولت را غیر خودی می دانستند ولی اینکه برای ناموس بوده مستندات تاریخی این موضوع را تایید نمی کند.

معمولا ما نباید وارد این قسمت هایی که خصومت های شخصی است شویم ولی راجع به غارت سوالی پرسیدید که من باید جواب دهم   بین دولت و قشقایی ها اختلاف بود فرمانده ژاندارمری فارس نامه به کدخداهای بویراحمد که اگر بروید،  ایلات قشقایی را غارت کنید ما به شما جایزه می دهیم و غارت نیز برای خودتان در همین کتاب نوشته شده است، بنابراین بعضی وقت ها که بین دولت ها و ایلی اختلاف می افتد یک ایل دیگه رو وادار می کردند به منازعه وارد شود.

برای نمونه نوشته ابلاغ میشد که  هر کسی از اهالی بویراحمد برود طرفداران قشقایی ها را غارت کند، علاوه بر اینکه غارت مال خودشان است به آنها نیز  جایزه می دهیم و این جایزه معین شده بود.

مسائل ناموسی به همین سادگی اتفاق نمی افتاد  و این را بدانید، مردم کهگیلویه و بویراحمد دزدی که می کردند وسایل زنانه را نمی دزدیدند مثلا قافله ای که زن همراه آن بود فرض بفرمایید معمولا حیا می کردند این جز خصوصیات جامعه عشایری کهگیلویه و بویراحمد بود.

[برای اطلاعات بیشتر در خصوص این مصاحبه به کتاب تاریخ اجتماعی کوه گیلویه و بویراحمد اثر یعقوب غفاری مراجعه فرمائید.]

گزارش و مصاحبه:  صیاد خردمند و علیرضا اوحدی نیا