در سال‌های اخیر، مقوله سفر و گردشگری به یکی از بخش‌های قابل توجه در ارزیابی وضعیت اقتصادی و اجتماعی کشور تبدیل شده است. در این سال‌ها صنعت گردشگری به دلایل مختلف سیاسی و اقتصادی با چالش‌های زیادی روبروبوده است؛ که تاثیر آن نه‌تنها بر گردشگران خارجی، بلکه بر سفرهای داخلی نیز به وضوح مشاهده می‌شود. در حالی که کشور ایران از ظرفیت‌های وسیع گردشگری و آثار تاریخی و طبیعی برخوردار است، اما متاسفانه واقعیت‌های اقتصادی و اجتماعی به‌شدت سفرها را تحت تأثیر قرار داده است. آمارها نشان می‌دهند که سفر دیگر اولویت اصلی خانواده‌ها در ایران نیست و سهم آن در سبد هزینه خانوار به شدت کاهش یافته است.

آیا این نشان‌دهنده ناکامی سیاست‌گذاران در ایجاد فضای مناسب برای گردشگری است؟ یا این که این وضعیت به عدم توانایی در تأمین هزینه‌های زندگی و سفر بازمی‌گردد؟

کاهش سهم سفر در سبد خانوار ایرانی

آمارهای اخیر نشان می‌دهند که سهم سفر در سبد هزینه خانوارهای ایرانی به‌طور قابل‌توجهی کاهش یافته است. مرکز آمار ایران در گزارشی که به‌تازگی منتشر کرده، نشان می‌دهد که سهم سفر در سبد هزینه سالانه خانوارها از۳درصد در سال ۱۳۹۶ به ۱.۶ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده است. این کاهش به وضوح نشان‌دهنده تاثیرات بالای هزینه‌های زندگی، به‌ویژه خوراک و مسکن، در تصمیمات مالی خانوارهاست. این در حالی است که برخی گزارش‌ها همچنان بر ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های گردشگری ایران تاکید دارند، اما واقعیت‌های اقتصادی حاکم، فضا را برای تحقق این پتانسیل‌ها تنگ‌تر از پیش کرده است.

اگرچه گردشگری می‌تواند منبع درآمد و اشتغال‌زایی باشد، آمارهای موجود در این زمینه از افت چشمگیر قدرت خرید مردم برای سفر و تفریح حکایت دارند. به‌عنوان مثال، گزارشی از اتاق بازرگانی تهران نشان می‌دهد که هر خانوار تهرانی در سال تنها قادر به صرف ۵.۵ میلیون تومان برای سفر و تفریح است که به‌زعم بسیاری از کارشناسان این رقم حتی برای یک سفر یک‌روزه نیز ناکافی است. این در حالی است که هزینه‌های یک سفر متوسط، از جمله هزینه‌های اقامت و حمل‌ونقل، به شدت افزایش یافته است.

بسیاری از کارشناسان می‌گویند که این کاهش سهم سفر، نه‌تنها به‌دلیل کاهش قدرت خرید مردم، بلکه به‌دلیل عدم توجه به نیازهای این صنعت در سطوح مختلف دولتی و اقتصادی است. وقتی هزینه سفر به یکی از استان‌های جنوبی یا شمالی با سه شب اقامت در هتل‌ها، به رقمی معادل ۱۶ میلیون تومان می‌رسد، برای بسیاری از خانوارها که درگیر چالش‌های روزمره اقتصادی هستند، حتی تصور سفر به خارج از شهر غیرممکن می‌شود.

  وضعیت سفرهای داخلی و خارجی

در این زمینه، گزارش‌های منتشر شده از وضعیت گردشگری داخلی و خارجی به‌ویژه در سال‌های اخیر، شاهدی بر عدم هم‌راستایی میان رشد واقعی سفرها و نیازهای اقتصادی مردم است. بر اساس آمار منتشره از مرکز آمار ایران، که به بررسی وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران می‌پردازد و در تابستان ۱۴۰۳ منتشر شده است، در سال ۱۴۰۰بیش از ۷۵درصد  از خانوارهایی که به سفر رفته بودند، وسیله‌نقلیه شخصی داشتند، و جالب آنکه ۶۰ درصد از خانوارهایی که سفر نکرده بودند نیز وسیله‌نقلیه شخصی در اختیار داشتند. این نشان می‌دهد که امکان سفر به بسیاری از نقاط برای قشر وسیعی از مردم، به دلیل هزینه‌های بالای دیگر اقلام ضروری زندگی، محدود شده است.

از طرفی، گزارش‌های فصل زمستان ۱۴۰۲ نیز نشان‌دهنده افزایش تعداد بازدیدکنندگان از موزه‌ها و اماکن تاریخی و فرهنگی ایران است. در این فصل، تعداد بازدیدکنندگان ایرانی از این اماکن به  سه ۴۲۸ هزار ۸۷۵تن و تعداد بازدیدکنندگان خارجی ۷۵ هزار و ۹۶۰تن نفر رسیده است که نسبت به سال گذشته، به ترتیب افزایش ۱۶۵هزار و ۷۱۸ تن و ۱۸هزار و ۶۰ نفر را نشان می‌دهد.
براساس گزارش بررسی وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایران که توسط مرکزآمار منتشر شده است؛ ، تعداد گردشگران ورودی به کشور در زمستان ۱۴۰۲ نیز نشان‌دهنده افزایش
۴۴۷هزار و۶۰۸  نفری گردشگران زمینی و۱۵۶هزار و ۷۸۹ نفری گردشگران هوایی است. این افزایش آمارها اگرچه نشان‌دهنده رونق نسبی صنعت گردشگری خارجی است، اما ناتوانی بخش وسیعی از مردم ایران در استفاده از این امکانات را نمی‌توان نادیده گرفت.

۷۵درصد از خانوارهای ایرانی قادر به سفر رفتن، نیستند

آمارهای موجود در خصوص هزینه‌های سفر نیز تصویر روشنی از وضعیت اقتصادی خانوارهای ایرانی ارائه می‌دهند. در گزارش بانک مرکزی که به تازگی منتشر شده است، هر خانوار ایرانی در سال ۱۴۰۲ به‌طور میانگین ۱۲.۵ میلیون تومان برای تفریح و سرگرمی هزینه کرده است. اما این مبلغ نمی‌تواند پوشش‌دهنده هزینه‌های سفر به مقاصد مختلف باشد. به‌ویژه وقتی که هزینه یک سفر متوسط، شامل اقامت سه شب و حمل‌ونقل، برای هر فرد به بیش از ۱۶ میلیون تومان برسد.

با این حساب، حدود ۷۵ درصد از خانوارهای ایرانی قادر به سفر نخواهند بود، چراکه هزینه‌ها برای بسیاری از آن‌ها بیشتر از خط فقر سفر است. براساس نتایج بررسی‌های اخیر، خط فقر سفر در سال ۱۴۰۳ معادل ۱۵ تا ۱۶ میلیون تومان تخمین زده شده است و تنها حدود یک‌چهارم خانوارها قادر به گذراندن تعطیلات در این شرایط اقتصادی هستند.

در بخش بین المللی سفر با ۳۷درصد کاهش روبرو بوده‌ایم 

در بخش گردشگری خارجی، آمارهای بین‌المللی از جمله گزارش‌های سازمان جهانی گردشگری un tourism  ، وضعیت ایران را در مقایسه با قبل از همه‌گیری کرونا (۲۰۱۹) نامناسب‌تر از پیش نشان می‌دهند. طبق آمارهای این سازمان، میزان ورودی گردشگران خارجی به ایران در ۶ ماه نخست سال ۲۰۲۴، با وجود رشد نسبت به سال‌های گذشته، هنوز ۳۷ درصد کمتر از قبل از کرونا است. در نیمه اول سال ۲۰۲۴، ایران میزبان ۳ میلیون و ۱۲۹ هزار و ۴۴۹ نفر گردشگر خارجی بوده است، که این رقم در مقایسه با سال ۲۰۲۳ با کمی افزایش همراه بوده است.

از سوی دیگر، صادرات صنایع‌دستی نیز در سال‌های اخیر با افت روبرو شده است. ارزش صادرات صنایع‌دستی ایران بدون احتساب زیورآلات سنتی از ۲۸۱ میلیون دلار در سال ۱۳۹۶ به ۲۲۴ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ کاهش یافته است.براساس گزارش مرکز آمار ایران در زمستان ۱۴۰۲ نیز این ارزش صادرات ۴۱ میلیون دلار بوده که نسبت به فصل قبل کاهش چشمگیری داشته است. این افت در صادرات صنایع‌دستی، به‌ویژه در شرایطی که تلاش‌هایی برای معرفی و گسترش این صنایع در سطح جهانی صورت می‌گیرد، قابل تأمل است.

بحران اقتصادی و تاثیرات آن بر گردشگری

با توجه به آمارهای موجود، مشخص است که صنعت گردشگری ایران به‌ویژه در حوزه سفرهای داخلی با مشکلات زیادی روبرو است. از یک‌سو، وضعیت اقتصادی و افزایش هزینه‌های زندگی موجب کاهش قابل‌توجه سهم سفر از سبد هزینه خانوارها شده است و از سوی دیگر، آمارهای گردشگری خارجی نشان می‌دهند که ایران هنوز نتوانسته به طور کامل از ظرفیت‌های خود در جذب گردشگر بهره‌برداری کند.این وضعیت، که با کاهش صادرات صنایع‌دستی و کاهش قدرت خرید مردم برای سفر و تفریح همراه است، نیازمند بازنگری جدی در سیاست‌های اقتصادی و گردشگری کشور است. حمایت از این صنعت می‌تواند به‌عنوان یک راهکار مؤثر در رشد اقتصادی و کاهش فشارهای اقتصادی بر مردم، به‌ویژه در عرصه سفر و گردشگری، عمل کند/خبرآنلاین