چند روزی است که سکانداران کم تجربه و هیجانی سعودی، آتش بیار معرکه ای جدید در منطقه و جهان عرب شده اند و این بار برای همسایه کوچک اما ثروتمند شمالی خود یعنی کشور قطر شمشیر را از رو بسته‌اند.

سران عربستان با همراه کردن مصر، امارات و بحرین در اقدامی غافلگیرانه رابطه سیاسی اقتصادی خود با قطر را قطع کرده و در بیان دلیل این تصمیم شوک آور پای ایران و متحدان کشورمان در منطقه را هم وسط کشیده اند.

از روزی که ملک عبدالله پادشاه سابق وعاقل سعودی درگذشت و ملک سلمان نیمه بیمار و فرزند جوانش محمدبن سلمان عهده‌دار تاج و تخت پادشاهی و امورات حکومتی عربستان شده اند، اوضاع سیاسی در این کشور و در جهان عرب و خاورمیانه به طرز غریبی برهم ریخته است. در این چند ساله روابط ریاض با بسیاری از کشورهای عرب وغیرعرب منطقه دستخوش فراز و نشیب‌های بسیار شده و تصمیم‌های خلق‌الساعه سیاستمداران تازه به دوران رسیده و شاهزاده‌های جوان و تندرو این کشور، خاورمیانه را بی ثبات‌تر و غیرقابل پیش‌بینی‌تر از همیشه کرده است. تصمیمات عمدتا غیرقابل تحلیلِ شاه و شاهزادگان آل سعود در این سالها بسیاری را به یاد اقدامات و سیاست‌های جنجالی صدام حسین معدوم در دهه های هشتاد و نود میلادی علیه مردم عراق، ایران و دیگر کشورهای منطقه می‌اندازد. در این مدت دولتمردان عربستان با ایران قطع رابطه کردند، مطالبات به حق مردم در بخش هایی از شبه جزیره و سرتاسر بحرین را سرکوب نموده، جنگی خونین را بر مردم بی پناه یمن تحمیل کرده اند و با حمایت همه جانبه از خشن ترین تروریستهای تاریخ، آتش بیار معرکه داعش و القاعده در عراق و سوریه شده‌اند. اما قطع رابطه ناگهانی ریاض با همراهی سران ابوظبی، قاهره و منامه با دوحه و ائتلاف چهارضلع مهم و تاثیرگذار اعراب اهل سنت علیه ضلع پنجم این ائتلاف مشهور احتمالا عجیب ترین و شوک آورترین تصمیم ریاض از زمان مرگ عبدالله و پادشاهی سلطان سلمان است و برای بسیاری یاداور حمله ناگهانی ارتش بعث عراق علیه متحد سابق خود یعنی کویت است.

عربستان در نیم قرن اخیر همواره تلاش کرده که با استفاده از تعلق خاطر مسلمانان عرب و غیرعرب به مکه، مدینه وحرمین شریفین و همچنین با مدد گرفتن از دلارهای نفتی بتواند هم در جهان عرب و هم در جهان اسلام و منطقه خاورمیانه جایگاهی محوری و تاثیرگذار برای خود دست و پا کند. این کشور طی سه دهه اخیر تا حدود زیادی توانسته در رقابت برای کسب رتبه اول و محوری جهان عرب از کشورهایی مانند مصر و عراق و... پیشی بگیرد و با افول رقبا، به تنهایی در جایگاه اول کشورهای عربی بنشیند. اما در جهان اسلام و در خاورمیانه با وجود کشورهایی مانند ایران و ترکیه طبیعتا دست یافتن به چنین جایگاهی برای نظام پادشاهی و غیردموکراتیک آل سعود هیچ گاه ممکن نشد. در دهه های اخیر ریاض همواره با مددگرفتن از نفت و اتحادنفتی باغربی ها، بازیگر مهم و تاثیرگذار منطقه بوده است. این محوریت در مقاطعی - به خصوص در دوران ملک عبدالله -همراه با شاخصه هایی از تدبیر و سیاست ورزی بود و قواعد بازی سیاست و دیپلماسی رعایت می شد. مجموعه این شرایط باعث می شد که سایر کشورهای مسلمان منطقه شانی در حد خادمین حرمین شریفین برای پادشاه و دولتمردان این کشور قائل شوند و در بین کشورهای عربی نیز لباس «برادر بزرگتر» بر تن حکام ال سعود تا حدودی اندازه می نمود.

در آن سوی کارزار دیپلماتیک اخیر منطقه هم کشور نقلی قطر قرار دارد که در طول دو دهه اخیر مانند عربستان با استعانت از جبر جغرافیا و کشف میادین بزرگ نفت و گاز به ناگهان به ثروتی نجومی دست یافته و به سرعت مردمان این کشورِ بسیار کم جمعیتِ عربی، ثروتمندترین مردمان جهان لقب گرفتند. این ثروت بی حد و حصر نفتی باعث شد تا میل شیوخ قدیم و اخیر قطرِ کوچک به تاثیرگذاری در اوضاع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ورزشی جهان و منطقه به طرق مختلف خود را نشان دهد. به تدریج کشور چندصدهزار نفری قطر، علیرغم نداشتن تاریخ و هویت اجتماعی قابل اتکا به یکی از بازیگران تاثیرگذار در جهان، منطقه و ملل عربی تبدیل شد. لذت این تاثیرگذاری‌های جهانی و منطقه‌ای باعث شد تا قطر کوچک کم کم مترصد فرصت برای خارج شدن از مدار و قلمروی «برادر بزرگتر» باشد و هر ازگاهی دست به اجتهاد دیپلماتیک در مسائل منطقه‌ای بزند. اجتهادی که نتیجه آن تلاش برای ارتباط همزمان و بهبود روابط با همه کشورهای مهم منطقه و طرف‌های درگیر در خاورمیانه از تلاویو و آنکارا و تهران و بیروت و بغداد تا حماس و حزب الله و اخوان المسلمین و ... است.

دیده شدن بیش از حد قطر در منطقه و جهان عرب، اقدامات و سیاست‌های پیدا و پنهان و البته کجدارو مریز این کشور در خصوص حوادث خاورمیانه و اصرار پادشاه این کارتل بزرگ نفت و گاز جهان به استقلال از سیاست‌های عربستان، سرانجام برادربزرگ عجول و عصبانی را برآشفت و نتیجه این عصبیت و آشفتگی قطع رابطه همه جانبه ارباب خودخوانده اعراب و مباشرین آن با دوحه شد. این اتفاق غافلگیرانه اما در تاریخ معاصر اعراب مسبوق به سابقه است. در

اوایل دهه نود میلادی صدام حسین رییس جمهور دیکتاتورعراق هم که خود را در قامت برادر بزرگ اعراب می‌دید و از این منظر علیه ایران وارد جنگ شد، پس از خلاصی از جنگ تحمیلی خود علیه تهران ناگهان علیه کویت به عنوان اصلی ترین متحد و برادر کوچک عربی خود برآشفت و این کشور را اشغال کرد و ...

تردیدی نیست که این قطع رابطه و اعمال محدودیت های اقتصادی برای قطرکوچک فرصتی بزرگ برای اقتصاد ایران است و اکنون که تنها راه دسترسی خشکی این کشور با جهان توسط عربستان بسته شده و بحرین و امارات نیز در دو سوی قطر مرزهای دریایی خود را بر دوحه بسته اند، مرزهای دریایی با ایران بهترین و دم دستی ترین گذرگاه تجاری برای قطرو بهترین فرصت اقتصادی برای تجار ایرانی است و طبیعتا از همان لحظه بسته شدن مرز جنوبی قطر باید تحرکات اقتصادیون، بازرگانان و فعالان و دست اندرکاران بازرگانی کشور برای بهره برداری از شرایط جدیدثروتمندترین کشور جهان آغاز شده باشد.

اما این مهم نباید به معنای گذاشتن عجولانه تخم مرغ های دیپلماسی ایرانی در سبد شکننده قطر باشد. الزاما آغاز دشمنی قطر وعربستان به معنای دوستی تمام کمال تهران و دوحه و تبدیل شدن قطر به کشور دوست و برادر و شریک سیاسی و متحد ایران نیست. حتی اگر آل سعود پای ایران را در این ماجرا وسط کشیده باشند و قطر در ظاهر امر متهم به همراهی با تهران شده باشد، بازهم بحران پیش آمده بین عربستان و قطر، یک بحران کاملا عربی است و چندین سناریو و راه حل دارد و از میان این همه، بعیدترین سناریو، غلطیدن تمام کمال و قابل اتکای قطر در آغوش ایران و قرار گرفتن در زمره متحدین تهران است. اما همانطور که گفته شد، با توجه به شرایط و شخصیت اجتماعی سیاسی و اقتصادی حاکمان و مردمان کشور قطر و منافع سایر کشورهای موثر در موازنه های منطقه ای این اتفاق بسیار نامتحمل و دور از انتظار است و در مابقی سناریوها که از قضا چندان بعید نیستند همگی راه حل هایی تماما عربی و یا غربی به چشم می‌خورد که میانجی گری کشورهای عربی مانند کویت و عمان و یا میانجی‌گری ترکها یا آمریکاییها محتمل ترین است. از این رو طبیعی است که همچنان بزرگترین راهبرد ایران در ماجرای اخیر قطر و دیگر مسائل منطقه ای باید بی طرفی و تلاش برای تنش زدایی و بهبود روابط با همه همسایگان از جمله عربستانی‌ها باشد.

*سرمقاله ابتکار