با توجه به شرایط بارشها و وضعیت آب در کشور و استان، در یک سلسله نوشتارتلاش گردیده، به منظور آگاهی عمومی از وضعیت آب کشور و استان کهگیلویه و بویراحمد، در ابتدا به بررسي شرایط منابع تأمین آب دركشـور و استان و چالشهاي فراروي این حوزه پرداخته ودرادامه، برخی راهکارها جهت مدیریت شرایط موجود ارائه گردد. معتقد هستیم آگاهی عمومی جامعه از شرایط واقعی منابع آب، اولین گام جهت حل معضلات خواهد بود. در بخش اول اجمالاً به نحوه تأمین آب کشور و معضلات موجود پرداخته خواهد شد.

بخش اول: وضعیت منابع آب ایران درشرایطی که متوسط ميزان بارندگي سـالانه درجهـان 813 ميليمتـراسـت، این میزان در ايران 244 ميليمتربوده كه كمترازيك سوم متوسط بارندگي جهان اسـت. سهم ايران ازمنابع آب شيرين جهان نسبت به مناطق ديگردرسطح پايين تري قراردارد. درحاليكه 3/1 درصدازجمعيت جهان به ايران اختصاص دارد، سهم آن ازمنابع آب شيرين تنهـا 2/0درصداست. ازمجموع 9/397 ميليارد متر مكعب بارنـدگي سـالانه دركشـور 66 درصـدآن پـيش ازرسيدن به رودخانه هاتبخيرميشود. كل منابع آب تجديدپذير داخلـي(آب حاصل از بارش) سـالانه برابـر 5/128 ميليـاردمترمكعب است وبا احتساب 9 ميلياردمترمكعب منابع آب تجديدپذيرخارجي(آبهای ورودی مرزی)، حجم سـالانه منـابع آب تجديدپذير واقعي برابر 5/137 ميليارد مترمكعب برآورد ميشود. - تبيين وضعیت منابع تأمین کننده آب در کشور دو منبع اصلی تأمین کننده آب ایران، بارش(تأمین کننده منابع سطحی و زیرزمینی) و آبهای ورودی از کشورهای همسایه هستند، در ادامه به تشریح وضعیت و مخاطرات هر کدام پرداخته خواهد شد. چالشهاي مرتبط با بارش و منابع داخلی الف- افت بارندگي درمقايسه با روند بلندمدت كشورايران به دليل قرارگرفتن دركمربندخشك ونيمه خشك جهان، درزمره كشورهاي بامحدوديت منـابع آب قلمداد ميشود. بررسي وضعيت بارندگي كشوردر 5 دهه گذشته، نشان مـيدهـدكـه رونـدبلندمـدت بارندگي نزولي بوده وحجم بارندگي درسالهاي اخير نسبت به گذشته باكاهش همراه اسـت. افـت بارنـدگي سبب شده كه حجم آب موجود درمخازن سدها تنها 38 درصدازكل مخازن رادر برگيرد. پیشبینی و مطالعات علمی نشان میدهد، در 25 سال آینده، شرایط خشکسالی در کشور رو به افزایش خواهد بود، که این مسئله حاکی از تغییر اقلیم در کشور میباشد. ب- افت حجم جريانهاي سطحي آب دركشورنسبت به روندبلندمدت براساس آخرين آمارها، حجم جريانهاي سطحي آب دركشورازمهرماه سال 1392 تاپايان شهريورماه سال 1393 بيش از 7/42 ميلياردمترمكعب بوده كه نسبت به روندبلندمدت 52 درصدكاهش يافته است. حجم جريانهاي سطحي آب درتمامي حوضه هاي آبريزكشوردرمقايسه بـابلند مـدت كاهشـي بـوده است. ج- وضعيت نامطلوب ذخایر زیرزمینی برداشت بیرویه آب از سفرههای زیرزمینی، در بسیاری از دشتهای کشور، موجب افت سطح این آبها شده است. ازمجموع 609 دشـت كشـور، حدود 228 دشت (4/37 درصد) جزءدشتهاي ممنوعه باوضعيت عادي و 66 دشت (8/10 درصد) در وضعیت ممنوعه باوضعيت بحراني قراردارند. در حال حاضر سالیانه حدود 9 میلیارد متر مکعب کسری مخزن برای سفرههای آب زیرزمینی کشور وجود دارد. د- توزيع نامتقارن مکانی و زمانی منابع آب وبارندگي دركشور منابع آب ایران به لحاظ مکانی و زمانی دچار عدم تعادل است. از نظر زمانی بیشترین بارشها(حدود 75%) در فصول زمستان و بهار صورت میگیرد، که بخش کشاورزی با مصرف 92 درصدی آب کشور، کمترین نیاز را در این زمان از سال دارد. موقعيت رشته كوههاي زاگرس والبرزسبب شده است كه 70 درصدبارندگي تنهادر 25 درصدازمساحت كشوروجودداشته باشد. ازطرفی، نيمي ازمساحت كشور به حوضه آبريزمركزي اختصاص داشته كـه تنها يك سوم ازكل منابع آب تجديدپذيردرآن واقع اسـت وازسـوي ديگـر، حـدود نيمـي ازمنـابع آب تجديدپذير ايران درحوضه آبريزخليج فارس ودرياي عمان قرارداردكه يك چهـارم ازمسـاحت كشـورراپوشش ميدهد. به طور کلی میزان بارش از مناطق کویری تا دامنه های شمالی البرز از 50 تا 1800 میلیمتر متغیر است. هـ- خروج آبهای سطحی از کشور سالیانه حدود 10 میلیارد مترمکعب از آبهای سطحی، توسط رودخانه های مرزی از کشور خارج میشود، عمده این آبها به کشورهای همسایه در غرب کشور وارد میشوند. منابع آب ورودی(آبهای مرزی) مستند به گزارش سازمان ملل درسال 2008 میلادی، میزان وابستگی منابع آب ایران ازکشورهای همسایه حدود8% میباشد. این میزان آب از 4 رودخانه ورودی به کشوریعنی، ارس واترک درشمال که ازکشورهای ترکیه وترکمنستان سرچشمه می-گیرندودورودخانه هریررود و هیرمند درشرق کشورکه سرچشمه آنها افغانستان است، تأمین میشوند. الف- مخاطرات امنیتی نگاهی به نقشههای طبیعی و سیاسی در تقسیمات کشوری و بین المللی، حکایت از عدم تطابق مرزهای سیاسی با حوضه های آبریز دارد. مسئله کمبود آب و کاهش تدریجی آن در کشور و منطقه خاورمیانه، بواسطه افزایش مصرف و تغییر اقلیم، موجب شده که آب نقش اساسی تری در شکل دهی روابط اجتماعی و سیاسی در داخل کشور و منطقه خاورمیانه ایفا کند. امروز آب به عنوان یک موضوع ژئوپلیتیکی نمود پیدا کرده و بر روابط جوامع داخلی، منطقهای و بین المللی تأثیر میگذارد. این تأثیر همواره در کشور و منطقه ما، دارای جنبه های منفی و مناقشه برانگیز بوده است، در ادامه به این تأثیر در بعد داخلی و منطقه ای پرداخته خواهد شد: ب- اثرات در مقیاس محلی و ملی کمبود منابع فیزیکی آب و مدیریت نامناسب در سالیان گذشته، همواره سبب تأثیرگذاری این موضوع، بر روابط اجتماعی و اختلافات و تنشهای محلی و همچنین برانگیخته شدن، رقابت منطقهای گردیده است. به عنوان نمونه میتوان به طرح انتقال آب بهشت آباد اشاره کرد، که با هدف انتقال آب از استان چهارمحال و بختیاری به اصفهان مطرح گردیده و به استانهای یزد، کرمان و خوزستان نیز مرتبط میباشد. ج- اثرات در مقیاس منطقهای در مدل ارائه شده توسط پیترهاگت، جغرافی دان انگلیسی، 6 عامل از عوامل 12گانه جغرافیایی که موجب تنش و مشاجره بین کشورهای همسایه میگردد، مربوط به مسائل منابع آب میباشد. که از جمله میتوان به اختلاف بر سر تفسیر خط تقسیم آب، تغییر مسیر رودخانه مرزی و ربودن آب در قسمت بالادستی اشاره کرد. رودخانه های مرزی ایران حدود 89 رودخانه بوده که شامل 17 رودخانه مشترک با کشورهای همجوار، 4 رودخانه ورودی و 68 رودخانه خروجی میباشد. رودخانه های ورودی از کشورهای ترکیه و ترکمنستان در شمال و همچنین افغانستان در شرق کشور سرچشمه میگیرند. آبهای خروجی نیز به کشورهای آذربایجان، ارمنستان، ترکمنستان، پاکستان و عراق میریزند. درمیان کشورهای همسایه، ایران باکشورعراق دارای بیشترین پیوند توپوگرافیکی وتداخل حوضه آبریزازنظرجریانات آب‌های سطحی است وبه علت قرارگرفتن ایران دربالادست وداشتن موقعیت کوهستانی، سالیانه میلیاردها مترمکعب آب به عراق جریان می‌یابد. برخلاف پیوندهای تاریخی، فرهنگی وجغرافیایی کشورهای شرقی و شمال شرقی، یعنی ترکمنستان و افغانستان با ایران همکاریهای آن‌ها برسرموضوع آب محدودبوده است. قرارگرفتن سرچشمه و 95% مسیررودخانه هیرمنددرکشورافغانستان، این کشوررانسبت به ایران درموضوع بالادستی قرارداده وسبب گردیده، افغانها به مرورزمان موضع سرسختانه تری نسبت به ایران دراین خصوص اتخاذ نموده، بطوریکه میزان ورودی آب به ایران را ازنصف آب رودخانه به میزان بسیارکمتر(حدود 22 مترمکعب درثانیه) ودربرخی مواردبه قطع کامل آب رساندهاند. درطول یک ونیم قرن گذشته قراردادهای متعددی بین ایران وافغانستان درمورداستفاده ازآب هیرمند منعقدگردیده که سهم سالیانه ایران از 3400 میلیون مترمکعب درسال 1251 به 820 میلیون مترمکعب درسال 1351 شمسی کاهش پیداکند. استقرارحکومت باثبات درافغانستان، و نیاز به آب بیشتر به دلیل اقدام این کشوردرجهت احیای کشاورزی خودکه تنهابخش عمدة اقتصادی آن است، و همچنین مسائل ایدیؤلوژیکی، سبب تشدید سرسختی بیشتر افغانستان در استفاده داخلی از آب هیرمند گردیده است. در غرب کشور، ایران در موقعیت بالادستی نسبت به عراق قراردارد، این کشور 66 درصد آب مورد نیاز خود را از طریق رودخانه های خارجی تأمین میکند. با توجه به اجرای طرح گاپ توسط ترکیه و تاثیر منفی آن بر منابع کشور عراق، اجرای طرحهای پیشبینی شده توسط ایران بر رودخانه های مرزی در غرب کشور، وضعیت منابع آبی این کشور را بدتر خواهد کرد. به خصوص این که آبهای ورودی از ایران، عمدتاًبه مناطق شیعه نشین عراق رسیده، که کاهش آن این مناطق را متأثر خواهد نمود، و بر سیاستهای منطقهای جمهوری اسلامی مؤثر میباشد. دکترای علوم و مهندسی آب