احتمالا پس از انتخاب مجدد حسن روحانی در انتخابات ریاست‌ جمهوری سال ۹۶ کمتر کسی از میان حامیان او تصور می‌کرد وضعیت دولت در ابتدای سال ۹۷ بعد از یک سال به شکل فعلی باشد. در بسیاری از حوزه‌ها دولت روحانی با مشکل مواجه است – که شاید مساله آنچنان جدیدی نباشد – اما آنچه که وضعیت را به نظر بدتر از سال گذشته کرده، فشارهایی است که از همه‌ سو بر دولت وجود دارد. هر چقدر حسن روحانی در ایام انتخابات سعی کرد بیان‌کننده مطالبات بخشی از جامعه باشد و خود را به آن‌ها نزدیک کند و هر میزان که اسحاق جهانگیری در ایام انتخابات با موضع‌گیری‌های خود توجه بخش‌هایی از رای‌دهندگان را به خود جلب کرد – و حتی برخی از او به عنوان نامزد اصلاح‌طلبان در انتخابات ریاست‌ جمهوری سال ۱۴۰۰ نام بردند – هر چه از روز رای‌گیری گذشت، امیدها به تغییراتی که روحانی و جهانگیری در ایام انتخابات وعده داده بودند کم‌رنگ‌تر شد. شاید به همین دلیل بود که به فاصله چند ماه پس از انتخابات ریاست‌جمهوری، موجی در شبکه‌های اجتماعی راه افتاد که برخی از رای خود به حسن روحانی ابراز پشیمانی می‌کردند. قدرت گرفتن محمود واعظی و کم‌رنگ شدن نقش جهانگیری و به تبع آن اصلاح‌طلبان در دولت، مواضع روحانی درباره گروه‌ها و نهادهای مختلف که گاهی در تضاد با سخنان او در روزهای تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری بود - افزایش فشارها بر ایران از سوی آمریکا و در خطر افتادن برجام، مشکلات اقتصادی دولت و اعتراض‌ گروه‌های مختلف – از کارگرانی که حقوق‌شان را دریافت نکرده بودند تا زنان مخالف حجاب اجباری و دراویش – دولت روحانی را در وضعیت نامطلوبی قرار داده. تاثیر این اعتراض‌‌ها صرفا در حوزه سیاسی نبوده است. برای نمونه اعتراض‌های دی ماه در بیش از ۷۰ شهر ایران که عمدتا مسائل اقتصادی از سوی مقام‌های حکومتی به عنوان انگیزه اولیه آن عنوان شد بر بررسی لایحه بودجه و تغییرات در آن در مجلس موثر بود، همان‌طور که این اعتراض‌ها موجب شد دولت در نهایت گرچه به شکل موقت با فیلترینگ تلگرام موافقت کند دست آخر در آغاز سال 97 حکم فیلتر تلگرام بنا به اظهارات روحانی در فضای مجازی اجرا شد و مردم با تناقض بزرگ روبه‌رو شدند، از طرفی وعده های روحانی را تکرار می کردند و از سوی دیگر هم فیلترینگ اجرا شد و مردم با سوالی مهم روبه‌رو شدند که معنای دموکراسی و جایگاه رئیس جمهوری در کجای ساختار کشور قرار گرفته است؟ از این رو هم‌زمان فشارهای خارجی بر ایران، به خصوص درباره متن و حاشیه برنامه موشکی ایران افزایش یافته است و به نظر می‌رسد کم‌کم اروپا نیز با آمریکا برای فشار بر ایران در این زمینه هم‌سو شده است. حال سوال مهمی مطرح است که اینک پس از یک سال که از عمر دولت روحانی و کلید طلایش سپری شد چرا هزار وعده خوبان رنگ واقعیت به خود نگرفت و کلید های حسن روحانی قفل های زندگی مردم را باز نکرد.

مشکلات اقتصادی دامن گیر مردم محمد ناظمی، راننده ای با چهره شکسته و درهم رفته بنا بر ادعای خود موهای خود را بیش 20 سال است در تاکسی مسیر حد فاصل سید خندان و تجریش سپید کرده است. او می گوید: «در انتخابات 96 با علم بر اینکه به چه شخصی رای می دهم حسن روحانی را انتخاب کرده ام زیرا امید داشتم تا با ایجاد ارتباط با کشور های دنیا کشور را از منزوی شدن خارج کند. وعده های دیگری که از او شنیدم نمی دانستم فقط در حد وعده خواهد بود اما به اعتقاد بسیاری همواره در انتخابات صحبت میان بد و بدتر است، یک سال از 96 گذشت و به نظر من ما رای دادیم که به عقب برنگردیم اما عملا درجا می زنیم و روز به روز گشایشی در امور روزانه خود حس نمی کنیم.» مدیر فنی یک روزنامه نیز اعتقاد دارد روحانی عملکرد قابل قبولی در این یک سال نداشته است. او می گوید: «مردم تغییری در زندگی خود نمی بینند و احساس رضایت در بین مردم نیست. دولت روحانی نتوانسته است به خواست مردم جامعه عمل بپوشاند حتی در امر رسانه موفق عمل نکرده است، نبود ثبات در قیمت اجناس فشار فراوانی را از لحاظ روانی بر دوش مردم گذاشته است. تورم روز به روز رو به فزونی بوده و همین امر باعث شده است اعتماد مردم از دولت کم تر شود» بخش عمده‌ای از وعده‌های انتخاباتی حسن روحانی، وعده‌های اقتصادی است. اما با توجه به وضعیت فعلی و همین طور سابقه سال گذشته چشم‌انداز روشنی دستکم در سال پیش رو به چشم نمی‌خورد. ولی الله نعمتی استاد دانشگاه و اقتصاددان که در بخش تولید نیز دستی در آب و آتش دارد، می گوید: «از کارزار انتخاباتی روحانی مشخص بود، نقطه قوت دولت اول او، اقتصاد است. با این حال اکثریت قاطع اقتصاددانان اعتقاد به لزوم ایجاد تغییرات اساسی در ترکیب تیم اقتصادی کابینه دوازدهم داشتند. طبق نظرسنجی ها، اولویت اول تغییر با سازمان برنامه و بودجه و بانک مرکزی و وزارت صنعت بود اما از این میان تنها محمدرضا نعمت‌زاده از دولت جدا شد و محمدرضا نوبخت و ولی‌الله سیف همچنان در کابینه باقی ماندند. از سوی دیگر جابه‌جایی محمد نهاوندیان و محمود واعظی هم در ریاست دفتر رئیس‌جمهوری، تغییر مهم دیگری بود که نشان از تغییر در توزان قوا میان گرایش‌های اقتصادی در کابینه دوازدهم داشت. اگرچه این تغییرات واکنش‌هایی را به دنبال داشت اما محتوای اغلب انتقادها به تغییرات کابینه سیاسی بود. اگرچه به نظر می‌رسد دولت روحانی کارنامه خوبی در زمینه اشتغال‌زایی دارد اما شوک جمعیتی به بازار کار ایران، عملا باعث به وجود آمدن بحرانی فراگیر شده است. یکی از کلیدواژه‌های مهم اعتراضات سراسری در دی ماه ۱۳۹۶، مشکلات اقتصادی و معیشتی و در راس آنها بیکاری بود. بازار ارز در ایران به غیر از تاثیرات مستقیمی که بر وضعیت اقتصادی دارد، به عنوان یک نماسنج نیز شناخته می‌شود. به همان نسبت که تقویت ارزش پول ملی -یکی از وعده‌های محقق دور اول ریاست جمهوری روحانی- برای او و هوادارانش ارزش نمادین داشت، از دست رفتن آن نیز نشانه‌ای از وجود و تشدید بحران‌ در اقتصاد ایران دارد. نوسان بازار ارز، در عین حال که نشان‌ می‌دهد کنترل مالی از دست دولت خارج شده، می‌تواند نشان دهنده وقوع بحران در حوزه‌های دیگر- مثل حوزه سیاست خارجی یا ثبات سیاسی- باشد.» بحران بانکی نیز یکی از چالش‌های بزرگ دولت روحانی در سال گذشته بود. چالشی که جرقه آغاز اعتراضات سراسری در زمستان سال گذشته بود. دولت ظاهرا توانست با پرداخت خسارت سپرده‌گذاران از منابع بانک مرکزی، بحران موسسات غیرمجاز را از سرگذراند، ولی بعید به نظر می‌رسد بتواند از پسِ سایر اشکال بحران بانکی که به دنبال هم پدیدار خواهند شد به این راحتی بربیاید.

تلاش برای ایجاد فضای باز سیاسی در دانشگاه حسن روحانی در هر دو انتخابات ریاست‌ جمهوری سال‌های ۹۲ و ۹۶ بر ایجاد فضای باز سیاسی و آزادی در دانشگاه‌ها تاکید کرد و در دوران ریاست ‌جمهوری خود بارها بر این مساله تاکید کرد که در دولت او فضای دانشگاه‌ها تغییر پیدا کرده است. روحانی در خردادماه سال ۹۲ و دو روز پیش از برگزاری انتخابات گفته بود که در دولت او «دانشگاه‌ها از فضای آزادتری برخوردار خواهند بود. در این دولت از انتقال دانشجویان استقبال خواهد شد». او بعدها و در جریان مراسم روز دانشجو در دانشگاه صنعتی شریف ضمن تاکید بر تفاوت فضای دانشگاه در دولت خود با دولت محمود احمدی‌نژاد تاکید کرد: «ممکن است هنوز هم فضا امنیتی باشد و من نمی‌پسندم. ما فضای امن می‌خواهیم نه فضای امنیتی.» رئیس‌جمهوری در مراسم ۱۶ آذر سال گذشته در دانشگاه سیستان و بلوچستان هم به تغییر فضای دانشگاه در دولت خود اشاره کرد: «در دولت یازدهم یکی از تلاش‌های دولت شکوفا شدن روز دانشجو بود و چنانچه ۴ سال گذشته را با ۸ سال آن مقایسه کنید به روشنی خواهید دید که دانشجو و دانشگاه امروز با صدای رسا و بدون لکنت زبان سخن می‌گوید.»

تعداد و گوناگونی سخنرانان روز ۱۶ آذر در دانشگاه‌ها در دولت روحانی بیشتر شده، اما این بدان معنا نیست که دانشگاه‌ها فضای مطلوبی دارند. کمتر پیش می‌آید که افراد نزدیک به نیروهای ملی- مذهبی، نهضت آزادی، فعالان چپ و دیگر نیروهای منتقد اجازه سخنرانی در دانشگاه پیدا کنند. در سال جاری دامنه این مخالفت‌ها در دانشگاه‌های مختلف تا حدی افزایش پیدا کرد: از نیروهای نزدیک به اصلاح‌طلبان تا فعالان سابق جنبش دانشجویی و از روشنفکران دینی تا فعالان حقوق زنان. علاوه بر این در دولت روحانی گرچه برخی انجمن‌های اسلامی مجددا فعال شده یا انجمن‌‌های دانشجویی جدیدی تاسیس شده‌اند اما هنوز امکان تاسیس یک تشکل مستقل در دانشگاه‌ها به سختی امکان‌پذیر است. با این وجود نمی‌توان تغییر در فضای دانشگاه‌ها در دوره ریاست ‌جمهوری حسن روحانی را نسبت به سال‌های پیش از آن منکر شد و به همین دلیل این وعده او در حال پیگیری ارزیابی می‌شود.

هزار وعده خوبان اما صادق زیبا کلام در مورد عملکرد دولت در یک سال گذشته اعتقاد دارد که دولت دوم حسن روحانی جای انتقاد زیاد دارد و در ادامه می گوید: «به هرحال بخشی از این انتقادات درست است اما از این نکته هم نباید غافل شد که حجم حملات مخالفین دولت به خصوص جریانات تندروی جناح راست خیلی زیادتر و عیان تر شده است. خود آقای روحانی در دولت دوم جای انتقادات فراوانی را به خود باز می کند. حملات تندرو ها هم علیه ایشان خیلی زیادتر از سال اول دولت اول ایشان بوده است. انتقادات از دولت ایشان در بین کسانی که به او رای داده اند بسیار بالا بود و هیچ یک تحقق پیدا نکرد. در تشکیل کابینه دوم انتظار می رفت زنان اهل سنت و افراد به واقع اصلاح طلب وارد کابینه شوند. همین مسئله باعث کدورت خیلی زیادی در بین سبد رای ایشان شد. در سطح استانها نیز توقع می رفت از کسانی که در ستاد آقای روحانی بودند یا اصلاح طلب شناسنامه دار تلقی می شدند بیشتر استفاده شود و سعی شد که دل نمایندگان مجلس به دست بیاید تا اینکه افراد موجه تری دارای سمت بشوند. انتظار می رفت که روحانی برای رفع حصر و آزادی زندانیان سیاسی گام های بلندتری بردارد. هیچ یک از این انتظارات به بار نیامد. دو جریان به هم پیوستند، هم سرخوردگان از رای به ایشان هم مخالفین تندرو. و آن بهمن پیشمانیم را علیه روحانی به وجود آوردند. ما چه بخواهیم و چه نخواهیم به اعتبار اصلاح طلبان بود که به روحانی رای دادیم. لیست امید به اعتبار «تکرار می کنم» رئیس دولت اصلاحات بود. احساس ناامیدی که عملکرد فراکسیون امید به وجود آورده را نمی‌توانید نادیده بگیرید. ما هم در عملکرد فراکسیون امید و هم عملکرد روحانی سهیم هستیم. شعار مردم علیه اصلاح طلبان بسیار بیشتر از اصولگرایان بود چون از آنها که اساسا توقعی نمی رود. درباره برجام همگی می گویند که شکست خورده است. آقای روحانی چرا نمی گویی که جریان تندرو هرکاری می توانست برای شکست برجام انجام داد و دودش در چشم روحانی می رود و همه مشکلات پای ایشان نوشته می شود.»

بی توجهی دولت به افکار عمومی بررسی چگونگی عملکرد روحانی به عنوان رئیس دولت دوازدهم جمهوری اسلامی بدون توجه ویژه و خاص به مجموعه مولفه‌ها و متغیرهای متعدد و متکثری که دولت او در 365 روز گذشته با آن روبه‌رو بوده است، ممکن نیست. به طور کلی هیچ پدیده جامعه‌شناختی، سیاسی و اجتماعی را نمی‌شود بدون ملاحظه تمامی عناصر درگیر در آن مورد ارزیابی کارشناسی قرار داد. علیرضا که روزنامه نگار است نیز می گوید: «امکان بازخوانی پرونده عملکرد روحانی در یک سال گذشته با در نظر داشتن تمام ملاحظات ـ به صورت تقریبی و تحلیلی ـ تا حدودی امکان‌پذیر است. به عنوان یک روزنامه‌نگار نخستین اشکالی که بر دولت دوازدهم به طور کلی و شخص روحانی به عنوان سکان‌دار این دولت در اذهان شکل می‌گیرد، بی‌توجهی او و نزدیکانش به روزنامه‌ها، خبرگزاری‌ها، سایت‌های خبری و به طور کلی مسئله اطلاع‌رسانی است. گلایه‌ای که حتی گاهی از زبان فعالان شورای اطلاع‌رسانی دولت هم شنیده می‌شود و گویا اراده‌ای در بدنه دولت دوازدهم به منظور عدم اطلاع‌رسانی صریح و سریع وجود دارد. شاید دلیل بروز این نقصان را بتوان در رویکرد و سابقه امنیتی روحانی و حلقه نزدیکانش دانست. به هر روی، این دولت بیش از هر دولت دیگری در گذشته نسبت به تمام امور جاری کشور رویکردی امنیتی دارد. به احتمال نزدیک به واقعیت، همین مسئله سبب فاصله‌گذاری مشخص آن‌ها با جراید باشد. موضوع دیگری که از همان زمان انتخاب اعضای کابینه به چشم می‌آمد، مسئله انتخاب هیات وزیران بود. روحانی در این بخش با انتقادات فراوانی روبه‌رو شده بود. انتقاداتی که بی‌گمان شخص روحانی در آن نقش بسیار پررنگی داشت. عدم انتخاب وزیران زن در هیات دولت، عدم ایجاد توازن منطقی میان گروه‌های سیاسی در اعضای کابینه، عدم بهره‌مندی و استفاده از نیروهای کارآمد جوان و متخصص در ساختار دولت و ... تنها بخشی از این انتقادات بود. در یک آسیب‌شناسی کلی بخش قابل توجهی از این انتقادها متاثر از وعده‌های انتخاباتی روحانی بود. او در زمان رقابت‌های انتخاباتی قول‌های مکرری مبنی بر جوان‌سازی مدیران ارشد دولت، استفاده از زنان در کابینه و ... سر داده بود. شعارهایی که به هر دلیل موجه یا غیرموجه رنگ واقعیت به خود نگرفت و او را با انتقادهای فراوانی مواجه ساخت. نقد دیگری که بر روحانی به ویژه در حوزه اقتصاد و سیاست خارجی ظرف یک سال گذشته وجود داشت، مسئله رکود و عدم چاره‌جویی دولت او در این خصوص بود. روحانی و تیم اقتصادی و دیپلماسی او تمام فعالیت‌های‌شان را در دو حوزه کنترل تورم (با تکیه بر ثبات نرخ ارز) و تحقق اهداف برجام متمرکز کرده بودند. در همان زمان‌ هم بسیاری از اقتصاددان‌های منتقد دولت، هشدارهایی را به او و مدیرانش مبنی بر عدم توانایی دولت در نگهداری این وضعیت منعکس می‌کردند. اما او بی‌توجه به این مسئله، سیاست‌های اقتصادی خود را بر همان مدار می‌چرخاند. در سیاست خارجی نیز وضع به همین منوال بود. پس از انتخابات ریاست جمهوری ایالات متحده و انتخاب عجیب ترامپ، هر آن این احتمال می‌رفت که دولت ایالات متحده از برجام خارج شود. اما روحانی کماکان بر کارآمدی برجام ـ حتی در صورت خروج آمریکا از آن ـ تاکید داشت. شاید همین مسئله موجب شد تا تیم دیپلماسی دولت از منطقه خاورمیانه، جریان عربستان، ماجرای یمن، سوریه و عراق غفلت کنند.» با تمام موارد پیش‌گفته نمی‌توان از کنار محدودیت‌ها و مشکلات دولت روحانی ظرف یک سال گذشته صرف‌نظر کرد. بی‌گمان فشار جریان‌های قدرت، تشکیل دولت در سایه، نهادهای شبه‌نظامی و ... در ایجاد مشکلات جدی برای دولت دوازدهم و روحانی تاثیری شگرف و عمیق داشته است. به طوری که حتی در جریان اعلام لایحه بودجه سال 97 روحانی با گلایه از وضعیت موجود میزان درآمد دولت از منابع ارزی را اعلام کرده و تصریح داشت که بسیاری از درآمدهای ارزی در اختیار دولت قرار نمی‌گیرد. در حوزه مسائل اجتماعی، امنیتی، سیاست داخلی و امور بین‌المللی نیز همین وضعیت وجود داشته و نهادهای موازی با دولت بسیاری از برنامه‌های او را با چالش‌های جدی روبه‌رو کرده‌اند. تمام این‌ها یعنی، روحانی در بروز وضعیت ناامیدکننده فعلی تنها مقصر نیست. بلکه متغیرهای فراوانی در شکل‌گیری چنین وضعیتی ـ که خارج از حیطه قدرت او عمل می‌کنند ـ وجود داشته و دارند.