تاریخچه تصنیف :گرچه بعضی از اندیشمندان شعر وادب از ثبت تصنیف ها از قرن هشتم هجری به بعد یاد میکنند ولی میتوان گفت تصنیف در ادوار گذشه (حتی ادوار باستان) هم بوده اما چون خاص خواص نبوده آنرا جزءشعر وادبیات به حساب نمیآوردند وبنا براین به آن اهمیت لازم را نمی دادند وجائی هم ثبت نمی شد.تصنیف ها پیش از آنکه تابع قواعد دستوری شعر باشد بیشترتابع آهنگ موسیقی اند، یعنی تصنیف نوعی شعر محسوب میشود که با زیر وبم موسیقی والحان آن جفت وجور وهماهنگ باشد . گرچه از دیرباز تصنیف را در حد مطربان وعمله طرب میدانستند ولی تصنیف به همت تصنیف سرایانی نظیر علی اکبر شیدا ،عارف قزوینی ،بهار ودروویش خان جایگاه خود را کسب کرد.

انقلاب مشروطه

هر تغییر و تحولی که در جوامع بشری رخ می دهد گرچه کنش و واکنش آن در خود جامعه صورت می گیرد اما نمی تواند بدون ارتباط و تاثیر پذیری از تحولات جهانی باشد و هر چه این ارتباطات وفناوری رشد بیشتری یابد ، تاثیر پذیری های متقابل هم چشمگیرتر خواهد بود. انقلاب مشروطه هم از این قاعده مستثنی نبود . مشروطیت هم متاثر از تحولات جهان بود وهم تاثیر خود را بر جوانب گوناگون زندگی و فرهنگ و ادبیات مردم ایران گذاشت . تصنیف سرایی هم از مشروطیت تاثیر پذیرفت و نقطه عطفی یافت .

نقطه عطف

لازم است که بدانیم نقطه عطف بدین معنی نیست که پیش از آن اثری از یک پدیده نبوده بلکه به شکل پراکنده و در زیر پوسته اجتماع وجود داشته و در یک زمان نمود بارز و چشمگیری یافته که به اوج و نقطه عطف خود رسیده است . تصنیف ها هم همین گونه بوده اند . بخصوص در بعضی از آن ها به مسائلی غیر از سرگرمی معمول ،عاشقانه ها و مطربی دردربار و مجالس وکوچه وبازار هم پرداخته اند که اوج آن در زمان مشروطیت بود. کسانی نظیر شیدا ، عارف قزوینی ، بهار و ..... به آن گستره چشمگیری دادند و آن را با حوادث اجتماعی – سیاسی پیوند زدند وهماهنگ نمودند و به این بینش که تصنیف فقط کار " مطربان و عمله طرب " و آواز خوانان کوچه بازاری است ، پایان دادند . شاید هم ایرج میرزا این تغییر و تحول در تصنیف و پرداختن تصنیف سازان به مسائل اجتمائی –سیاسی را به خوبی درک نکرد و یا باور نداشت که درنتیجه در " عارف نامه " اش به شکل نکوهیده وتحقیر آمیزی به عارف می گوید : تو شاعر نیستی ، تصنیف سازی .

گرچه کسانی مثل علی اکبر شیدا که با موسیقی سر و کار داشته اند اکثر شعرهایشان جنبه تصنیف داشته اند یا عارف قزوینی که دستی بر آتش انقلاب مشروطه داشت و می خواست با تصنیف و آهنگ هایش به جنبش انقلابی ، شور و شوقی بدهد اما بوده اند شاعرانی که ریتم وتم شعرهایشان چنان است که می توان برحسب آن ها تصنیف ساخت نظیر " ای خسرو خوبان " عراقی که توسط استاد بی بدیل شجریان اجرا شد یا تصنیف بسیار زیبا و گیرای " چهره به چهره " طاهره قرة العین که باز هم توسط استاد شجریان اجرا شد .

تعدادی از تصنیف های مشهور :

1- دل شیدا 2 – امشب شب مهتاب 3 – کیه کیه در می زنه 4 – بت چین از علی اکبر شیدا که توسط بانو مرضیه اجرا و خوانده شده اند و یا تصنیف های : 5 – از خون جوانان وطن لاله رمیده از عارف قزوینی 6 – ز من نگارم خبر ندارد از ملک الشعرای بهار 7-از کف رها شد مهار دل از عارف قزوینی 8 – افتخار تن و جان می آید ، یار بی پرده عیان می آید (از عارف قزوینی که در وصف افتخار الدوله از خاندان قاجار، دل داده عارف که این مساله باعث کدورت خاطر ایرج میرزا هم بود) توسط استاد آواز ایران شجریان اجرا شده اند . 9 – تصنیف ماندگارمرغ سحر ناله سر کن ، شعر از بهار و اجرا ی آن توسط شیر زن شجاع قمرالملوک وزیری ،ملوک ضرابی، استاد شجریان و ...... 10- تصنیف بسیار زیبای چهره به چهره از طاهره قره العین با اجرای شجریان.

به اجمال به تصنیف مرغ سحر اشاره کنیم که بهار با توجه به شکست جنبش مشوطه وناکامی در نیل به اهداف آن و تسلط استبداد برجامعه ،آن را سروده است واین تصنیف از جنبش چپ در ایران وجهان هم تاثیر پذیرفته است مضمون این تصنیف به مذاق رضا شاه خوش نیامد وکسی جرات اجرای علنی آنرا نداشت. گویا ملوک ضرابی یا قمر الملوک وزیری این اهنگ را اجرا کردند . قمر زنی شجاع بود که در مقطعی که رضاشاه با روحانیون مدارا داشت ودستور داد که خواننده ها موقع خواندن حجاب را رعایت کنند زیر بار نمیرفت. یک بار هم بعداز اجرای کنسرتی مرد قدرتمند حکومت رضاشاه (تیمور تاش) از وی خواست که در مجلس خصوصی اش برنامه اجرا کند ،قمر نپذیرفت.تیمور تاش پیغام داد که منم تیمور تاش ، تیمور تاش .قمر گفت بگوئید من هم قمرم، قمر .