این روزها، مسئله فساد یکی از مسائل مهم کشور شده است. یک روز برای آن، نسخه «هیات رسیدگی به اموال مسئولان» می‌پیچند و دیگر روز «دادگاه ویژه رسیدگی به مفاسد اقتصادی». من البته به طور کلی چندان با نسخه «نهادسازی» همدلی ندارم، چراکه گمان می‌کنم کار در جای دیگری می‌لنگد. این حجم فساد، نه محصول کم‌کاریِ قضات است و نه کمبودِ هیات های نظارتی بلکه قصه عدمِ شفافیت است. از همین رو، از ابتدا پای‌مان را در یک کفش کردیم که این فساد حل نمی‌شود مگر با اجرای قوانینی که ضامن شفافیت است؛ قانون دسترسی آزاد به اطلاعات و اجرای دولت الکترونیک از این جمله‌اند. به هر رو، جدیت در برخورد با فاسدان، پاره‌ای از امرِ مبارزه با فساد است. برخورد قاطع و مقتدرانه با مفاسد می‌تواند گذشته از اینکه اقتضای عدالت است، به مبارزه با فساد هم جان دهد. در این سالیان اما این جان در امرِ فسادستیزی جریان نداشته است و اکثر برخوردها نتوانسته، جهد و جدیتی را در این راه به رخ بکشد. به گمان من، این امر به چند علت رخ داده است: اول اینکه نمایش برخورد با فاسد، بدون اهتمام ورزیدن در بستنِ فرآیندهای فسادزا و فاسدپرور، تاثیر چندانی ندارد. سیستمی که اهتمام واقعی می‌ورزد که فساد را برچیند، هر یک برخوردی که با فاسد می‌کند همزمان دوصد برخورد با روندها و گلوگاه‌های فساد می‌کند. اگر در مبارزه با فساد جدی باشیم باید بیش و پیش از تلاش برای تشکیل «هیات رسیدگی به اموال نامشروع مسئولان» (که در جای خود نیاز است)، در تصویب قوانینی که ضامن شفافیت‌اند جدیت به خرج دهیم. دومین علت در اینکه چرا گاهی برخورد با فاسد را کسی جدی نمی‌گیرد و از آن استنباطِ مبارزه با فساد را نمی‌کند. از طرفی نشاندن فرع به جای اصل و از طرف دیگر برخوردهای گزینشی و خودی و ناخودی کردن است. گاه برای یک پفک دزدی گردوخاک می‌کنند اما برای حیف و میل‌های چند هزار میلیاردی به اشاره‌های مختصر و در ابهام و ایهام بسنده می‌کنند و گاهی نیز به راحتی بر آن چشم می‌بندند! نمی‌توان اصلاً اینگونه برخوردهای گزینشی در برخورد با فساد را جدی گرفت. مشخص است که در این روزهایی که مردم زیر فشارهای بی‌امانِ اقتصادی و معیشتی هستند، تشنه شنیدنِ اسمی هستند تا آن را بر چوبِ دشنه کنند و بچرخانند. در این فضا، برای عاملانِ فسادهای کلان، راحت‌ترین کار این است که چیزکی از رقیب گیر بیاورند و به آن آب ببندند و در کرنا کنند تا حواس‌ها را بچرخانند و افکار عمومی را منحرف کنند. پوپولیسم آفت مبارزه با فساد است؛ در این بستر دوغ و دوشاب به راحتی یکی می‌شود و در نهایت، عدالت قربانی می‌شود. در چنین وضعیتی می‌توان اصل‌ فساد را پوشاند و بر فساد خودی‌‌ها ماله کشید. این دو عامل اخیر، یعنی فرعی را به جای اصلی نشاندن و خودی و غیرخودی کردن، آفت مبارزه با فساد است. در وضعیت اینچنینی، نه کسی برخوردهایی که با فساد می‌شود را جدی می‌گیرد و نه اساساً می‌توان با برخوردهای گزینشی فساد را برچید.