یکی از شرق‌شناسان اروپایی، درباره ایران اخیرا از اصطلاح «شبه قاره» استفاده کرده است. استعمال این واژه از سوی یک متخصص موید این نکته است که ایران سرزمین گونه‌گونی‌ها است. این تنوع در مرتبه اول شامل طبیعت ایران است و بعد نوبت به فرهنگ می‌رسد. جای ذکر این اندوه هم نیست که اگر ایران بزرگ در دو سده اخیر پاره‌های تن خود را از کف نمی‌داد، تنوع فرهنگی و طبیعی تا چه اندازه بالاتر بود.

در چند دهه اخیر، با چرخشی که بعد از فروپاشی دودمان ملی‌گرای پهلوی رخ داد و محور توجهات از باستان‌گرایی و احیای سنت‌های کهن ایرانی، به سمت آیین‌های تشیع سوق پیدا کرد، سنت‌های عزاداری هرچه بیشتر وسعت یافت و در عمل این آیین‌های سوگواری هستند که جای سایر سنت‌های غم و حتی شادی را گرفته است. در‌این‌میان اما سنت قالیشویان در مشهد اردهال- محلی‌ها این مراسم را«جمعه قالی» می نامند- از چند جهت قابل توجه است.

یکی از جهت جغرافیا؛ اینکه این سنت تنها در مشهد اردهال برپاست و در هیچ نقطه دیگری از جهان نمی‌توان چنین مراسمی را سراغ گرفت. دوم از جهت قدمت تاریخی؛ چه اینکه بسیاری از سنت‌های عزاداری تشیع(برای نمونه سنت گل‌مالی در خرم آباد) قدمتی حداکثر صدوپنجاه ساله دارد ولی آیین مورد بحث صدها سال قدمت دارد. نکته دیگر از جهت فرم برگزاری این سنت است که در جای دیگری چنین فرمی مشاهده نشده است. با این توضیحات، تجربه شخصی نگارنده از سنت در ادامه می‌آید.

کاشان در میان شهرهای ایران گویی قدمتی بلندتر دارد. گاه کاشانی‌ها شهرشان را اولین شهر جهان می‌دانند. معتقدان به این باور، به تپه‌های سیلک اشاره می‌کنند. همچنین مرکز تولید گلاب ایران و جهان در قمصر کاشان است. از سویی کاشانی‌ها تولد تشیع ایرانی را هم به‌خود منتسب می‌کنند. یک علتش، رفت و آمد امامزادگان به این دیار برای تبلیغ تشیع است که از مشهورترین این مبلغان از فرزندان بلافصل امام پنجم شیعیان امام باقر(ع) است. داستان حضور این شخصیت دینی، حیات و شهادت او در آبادی‌های اطراف کاشان چنان زنده و محسوس است که در روز شهادت وی (دومین جمعه مهر هر سال) آیین بزرگداشت باشکوهی برگزار می‌شود.

اما داستان چه بود؟ به روایت تاریخ، امامزاده علی‌بن باقر(ع)، برای تبلیغ به منطقه دلیجان و کاشان عازم می‌شود. بعد از اطلاع حاکم منطقه که از مخالفان شیعه بود، نیرویی برای سرکوب این هیات به منطقه اعزام می‌کند. علی بن باقر(ع) محاصره می‌شود. ایشان قاصد یا قاصدانی به سمت فین روانه می‌کند و کمک می‌خواهد اما قاصدان در راه شهید می‌شوند. لذا محاصره که گویا در نزدیک خاوه بوده است، تنگ‌تر شده و سرانجام امامزاده علی بن باقر(ع) شهید می‌شود. ایشان بعد از شهادت در یک قالی پیچیده شده و در محل فعلی بارگاه مشهد اردهال به خاک سپرده می‌شود. بعد از تدفین، این قالی – که بعضا احتمال داده می‌شود حصیر هم بوده باشد – کنار چشمه‌ای که اکنون هم در نزدیکی امامزاده است،آورده شده،شسته و به اهالی خاوه تحویل داده می‌شود.

لذا همه ساله به‌یاد آن روز، یکی از قالی‌های امامزاده(گویا امسال اختصاصا یک قالی در «خاوه» برای این مراسم، بافته شده است) پس از تزیین، بر دوش‌ها تا سرچشمه حمل می‌شود و سپس قدری آب به‌صورت نمادین برآن پاشیده و توسط گروه عزاداران(این کار در انحصار اهالی فین است و اهالی خاوه در آن دخلی ندارند) حمل و مجددا تحویل اهالی خاوه می شود.

در میانه‌ی اجرای این آیین، جمعی سیاه‌پوش با چوب دستی‌های بلندی در دست «حمل قالی توسط هیت عزادار» را مشایعت می‌کنند. سیاه پوشان چوبدستی هایشان را در هوا می چرخانند و بهم می زنند و این گونه مراسم به اوج خود می رسد.

گذشته از بعد زیبایی شناسانه حرکت سیاه پوشان، بهم خوردن چوب دستی ها در آسمان، تمثیلی است از قیام برای خونخواهی امامزاده و نبرد با قاتلان ایشان. در هنگامه عزا، خیل عزاداران شعارهایی سر می‌دهند که برخی عام است(مثل شعارها و نوحه های تاسوعا و عاشورا) و بعضی اختصاص به شخص امامزاده دارد و روایت‌گر مظلمه ایشان.

این آیین ریشه‌دار،توسط سازمان فرهنگی و هنری ملل متحد(یونسکو)به‌عنوان میراث ناملموس بشریت ثبت جهانی شده است.

آن‌چه‌ در‌این‌میان مهم است این‌که نسبت به سال‌های پیش، نقش دولت در برگزاری این آیین، پررنگ شده و برنامه‌ها به شکل رسمی تر‌ برگزار می‌شوند. آنچه‌مسلم‌است اینکه دخالت دولت می‌تواند بکری، خلوص خودجوش بودن این آئین ها را به خطر اندازد. باید توجه داشت که آیین های اصیل آن گذرگاهی است که می تواند ما را به بخش هایی از تاریخ رهنون کند. این آیین در دومین جمعه مهرماه هرسال برگزار می شود

جمعه قالی به تاریخ شمسی برگزار می شود و این خود به خود نظم زمانی خاصی برای اجرای آن فراهم می‌سازد به‌نحوی که میعادگاهی برای خاوه‌ای‌ها، فینی‌ها و کاشانی‌های شده است.

در کاشان و اطراف آن، جمعه اول مهرماه را «جمعه جار» می نامند. در این روز، در کوچه مشهد اردهال و اطراف، با راه‌اندازی طبل عزا و نوحه‌خوانی ، تلاش می‌شود تا مردم را برای جمعه دوم که «جمعه قالیشویان» است، خبر دهند و آماده سازند.