جامعه جهانی این روزها تنش های پیچیده ای را پشت سر میگذارد و هر بازیگری در این جامعه به هم تنیده ناگزیر نقشی را بازی می کند و متاثر از اتفاقات این روزهای حاکم بر جامعه بین الملل است ، ولی طبق معمول مرکز ثقل این نا آرامی ها خاورمیانه است. هر جنگی دو قطب دارد و با اندکی مسامحه میتوان گفت ؛ دو قطبی نا آرامی های خاورمیانه؛ سرزمین جنگ های نیابتی ؛ بازیگران کلیدی به نام جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا دارد. در آوریل سال ۲۰۱۵ در قالب برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) توافقی میان ایران و کشورهای ۱+۵ صورت گرفت که اذهان جامعه جهانی را به سمت آرامشی نسبی سوق داد ، آرامشی که ناشی از توافقی بر موازین حقوق بین الملل، بین ایران و ۶ قدرت جهانی از جمله آمریکا بود. در همان ابتدای کار، طرفین اقداماتی عملی را در راستای این توافق انجام دادند ، هر چند سرعت انجام تعهدات از سمت ایران سریعتر و ملموس تر بود. با گذشت زمان، بدعهدی های طرف های غربی به ویژه آمریکا بیش از پیش خودنمایی می کرد تا این که نهایتا در تاریخ ۸ مه ۲۰۱۸ به فرمان دونالد ترامپ رئیس جمهوری وقت آمریکا ، ایالات متحده از برجام خارج شد. به دنبال خروج آمریکا از برجام و تهدید آمریکا به «تحریم مطلق نفت ایران تا رساندن صادرات آن به صفر، حسن روحانی رئیس دولت ایران در سفر خود به سوئیس با تهدید تلویحی به بستن تنگه هرمز به آمریکایی‌ها واکنش نشان داد. تهدید روحانی در قلب اروپا این پیام را به مخاطب بین المللی مخابره کرد که تهدید رئیس جمهور توخالی نیست و جدی است.

در این میان چند سوال مطرح است. ۱- آیا ایران از لحاظ حقوق بین الملل و نظامی قادر به مسدود کردن تنگه هرمز است؟ ۲- تهدید به بستن تنگه هرمز صرفا یک «تهدید» و برای کوتاه آمدن طرف مقابل است یا واقعا عملی است؟! اهمیت بسیار زیاد تنگه‌ی هرمز در طول تاریخ هیچ گاه بر کسی پوشیده نبوده و همواره این مسیر به عنوان یکی از شاه‌راه‌های حیاتی، مورد توجه جامعه‌ی جهانی قرار داشته است. طبق آمارهای غیررسمی در هر ۱۰دقیقه یک کشتی غول پیکر از این آبراه بین‌المللی عبور می‌کند و همچنین ۹۰درصد نفت خلیج‌فارس نیز از راه این تنگه صادر می‌شود. نفت صادر شده از راه این تنگه، حدود ۴۰درصد نفت دنیا را تأمین می‌کند که البته این آمار به تناسب نرخ تولید اوپک، متغیر است. طبق نظریه‌ی دیوان بین‌المللی دادگستری (در رأی تاریخ ۱۹ آوریل ۱۹۴۹م. در موضوع «تنگه‌ی کورفو») تنگه‌های بین‌المللی راه‌های آبی طبیعی هستند که دو دریای آزاد را به یک‌دیگر متصل نموده و از آن‌ها به منظور کشتیرانی بین‌المللی استفاده می‌شود.

منطقه تنگه هرمز جزء آب‌های سرزمینی(حاشیه‌ای از دریا که مجاور ساحل است ؛ این قسمت از دریا به همراه فضای بالا، بستر دریا و زیر بستر آن تحت حاکمیت کشور ساحلی قرار دارد) ایران و عمان است و هیچ منطقه‌ دریای آزاد(فراتر از آبهای سرزمینی است و تحت حاکمیت کشور خاصی نیست) در آن وجود ندارد. حقوق بین‌الملل دریاها برای عبور از تنگه‌های بین‌المللی دو حالت عبور «بی‌ضرر» (کنوانسیون ۱۹۵۸ ژنو) و عبور «ترانزیت» (کنوانسیون ۱۹۸۲ مونته گوبه) را به رسمیت شناخته است. طبق کنوانسیون «عبور بی ضرر» که مورد پذیرش ایران است، سایر کشورها حق دارند از آن عبور کنند، به شرطی که عبور آنها ضرری برای کشورها نداشته باشد. اما طبق کنوانسیون «عبور ترانزیت»، عبور و مرور همه کشورها آزاد است. ایران عضو کنوانسیون عبور ترانزیت نیست (آمریکا هم نیست) و بر اساس عرف موجود، نظام حقوقی حاکم بر تنگه هرمز، نظام «عبور بی‌ضرر» است.

عده ای از حقوقدانان و سیاسیون معتقدند ، ایران قادر و مجاز است مانع عبور کشتی های دیگر کشورها از تنگه هرمز شود. آنها بر این باورند که این موضوع در کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها ( کنوانسیون عبور ترانزیت) نیز به رسمیت شناخته شده: کنوانسیون حقوق دریاها بر نظام حقوقی تنگه‌هایی که عبور و مرور از آن‌ها کلاً یا جزئاً بر اساس عهدنامه‌های خاص از مدت‌ها پیش معمول بوده و همواره مَجراست خدشه‌ای وارد نخواهد کرد.( ماده ۳۵ کنوانسیون حقوق دریاها

نگارنده بر این باور است مسدود کردن طولانی مدت یا دائمی تنگه های بین المللی که خارج از دریای سرزمینی است در حال حاضر مغایر کنوانسیون حقوق دریاها و حتی کنوانسیون ۱۹۵۸ ژنو یا عرف حقوقی موجود است و از نظر حقوق بین الملل، قابل پذیرش نیست. بستن تنگه هرمز به هر شکل و عنوانی مسئولیت بین المللی ایران را در پی خواهد داشت. اما از طرفی ایران در قسمتی از تنگه هرمز دارای آبهای سرزمینی است و از طرف دیگر با توجه به نپیوستن ایران به کنوانسیون حقوق دریاها ( کنوانسیون عبور ترانزیت ؛جامائیکا-مونته گوبه ۱۹۸۲) حق عبور و مرور بی ضرر در مواقع اضطراری با تهدید نظامی علیه ایران در آبهای سرزمینی ایران قابل تعلیق می باشد. حضور نظامی بیگانگان در این منطقه، تأثیر منفی بر امنیت ایران و سایر کشورهای منطقه خواهد داشت. لذا ایران می بایست از طرق حقوقی بین المللی اعتراض دائم خود را نسبت به این موضوع ابراز و پیگیری نماید تا بتواند به استیفای کامل حقوق در آبهای سرزمینی خود بپردازد و از طرفی کنترل دائم خود را بر تنگه هرمز از طریق حقوقی به عرف بین المللی تبدیل کند. مسدود نمدن تنگه هرمز تاکتیک تبلیغاتی موثری است که در حقیقت می توان معنای آن را ناامن کردن عبور و مرور کشتی های خارجی و بخصوص کشتی های جنگی کشورهای غیر ساحلی خلیج فارس دانست که ایران بخوبی از این حربه استفاده می نماید. همچنین به نظر میرسد حق عبور بی ضرر کشتی های نظامی در دریای سرزمینی، حق عبور ترانزیتی از تنگه ها و... از موارد مهم تردید برانگیز برای ایران است که به نظر می رسد تصویب و پیوستن به کنوانسیون ۱۹۸۲ حقوق دریاها توسط ایران را به تعویق انداخته است. در زمینه عبور بی ضرر کشتی های نظامی نیز عملا دولت ایران توانایی اعمال مقررات کنونی در لزوم اجازه قبلی(اجازه عبور و مرور از تنگه هرمز قبل از ورود به تنگه توسط کشتی های خارجی از دولت ایران) را دارد و مسأله حق عبور ترانزیتی از تنگه ها نیز با رعایت ماده ۳۹ کنوانسیون مشکلی برای ایران ایجاد نخواهد کرد و تا زمانی که آمریکا نیز عضو کنوانسیون عبور ترانزیت نیست ، کشتی ها و هواپیماهای ایالات متحده و سایر کشورهای غیرعضو مشمول این حق نخواهند شد. حتی در اکثر موارد قانون مناطق دریایی ایرانی منطبق بر کنوانسیون ۱۹۸۲ می باشد. در نتیجه توصیه می شود دولت ایران با ارائه اعلامیه های تفسیری دقیق ، منطبق بر روح کنوانسیون حقوق دریاها ، اقدام به تصویب آن نماید. چیزی که مسلم است تنگه هرمز برای ایران دارای اهمیت متفاوتی است. زیرا از نظر اقتصادی کشور ایران به شدت به تنگه هرمز وابسته است و با امنیت ملی ایران پیوند خورده است و هم به عنوان یک عامل قدرت آفرین منطقه ای برای ایران اهمیت فراوان داشته و در موازنه قدرت منطقه موقعیت ایران را تقویت نموده و به صورت پشتوانه ای برای سیاست خارجی کشور در عرصه بین المللی قابلیت کاربرد دارد. نتیجه آن که کشورهای حوزه خلیج فارس به ویژه جمهوری اسلامی ایران باید نسبت به رقابت قدرت ها حساس باشند و بکوشند از نتایج منفی آن بکاهند و در سیاست خارجی خود، استراتژی مناسبی برای استفاده از آن برگزینند. کما که هم اکنون دولت ایران طرحی تحت عنوان "ابتکار صلح هرمز" را در جامعه جهانی مطرح نموده. حسن روحانی در معرفی طرح ابتکار صلح هرمز موسوم در مجمع عمومی سازمان ملل متحد اظهار داشت: هدف این طرح ارتقای صلح، ثبات، پیشرفت و رفاه کلیه ساکنان حوزه تنگه هرمز، تفاهم متقابل، روابط صلح آمیز و دوستانه میان ایشان است. این ابتکار حوزه‌های مختلف همکاری مانند تامین همگانی امنیت انرژی، آزادی کشتیرانی و انتقال آزادانه نفت و سایر منابع از کشورهای حوزه تنگه هرمز و فراتر از آن را دربر می‌گیرد.روحانی در سخنان خود در سازمان ملل متحد گفته بود: تشکیل هرگونه ائتلاف امنیتی تحت هر عنوان در منطقه با محوریت فرماندهی نیروهای خارجی، مصداق بارز مداخله در امور منطقه است و به پیچیده‌تر شدن شرایط و افزایش تنش منجر می‌شود. وی تاکید کرد: صلح، امنیت و استقلال همسایگان ما، صلح، امنیت و استقلال ما است. آمریکا همسایه ما نبوده و این ایران است که همسایه شما است. در روز واقعه ما و شما تنها می‌مانیم. در واقع جمهوری اسلامی ایران تلاش می‌کند در مقابل ایجاد ائتلاف دریایی که آمریکایی‌ها که به ظاهر برای مراقبت از عبور آزاد کشتی‌ها در خلیج فارس ولی در واقع برای اعمال فشار بیشتر علیه ایران ایجاد کرده‌اند، دست به ابتکار جدیدی زده است و ایران با اعلام این طرح عملا به کشورهای منطقه و جهان اعلام می‌کند که به دنبال امنیت و صلح است. هر چند که جزئیات این طرح هنوز به صورت مکتوب منتشر نشده است ولی در این حد میدانیم که اعضای آن شامل ایران، عراق و ۶ کشور جنوبی خلیج فارس یعنی قطر، کویت، بحرین، عربستان سعودی و امارات متحده عربی هستند.

با توجه به وضعیت نگران کننده منطقه که جامعه جهانی نیز بی شک متاثر از این تنش ها خواهد بود، بازتاب های اولیه نسبت به این طرح و هر طرحی که به کاهش تنش ها کمک کند قطعا مثبت خواهد بود ؛ کما اینکه کشورهای مختلف در سطح منطقه و جهانی ضمن اعلام حمایت ضمنی از این طرح منتظر انتشار جزئیات و راه کارهای عملی طرح " ابتکار صلح هرمز" هستند.

در پایان باید گفت، با عنایت به اینکه آرزوی دیرینه بشر زندگی در صلح و امنیت بوده و خواسته تمام مردم جهان عدالت و آرامش است . لذا می بایست سازمانهای بین المللی و دولتها از جنگ و خونریزی دوری نموده و برای حل و فصل اختلافات و مناقشات بین المللی خود ،راه حل های مسالمت آمیز را در پیش بگیرند.