دنا سرزمین کوهستانی و کهگیلویه و بویراحمد کوهستانی ترین منطقه ایران است که حدود سه چهارم آن را کوهها و ناهمواریها فرا گرفته است.

منطقه حفاظت شده دنا هنوز هم  از غنی ترین مناطق زیستی از لحاظ تنوع گیاهی و جانوری در ایران و دنیاست.

ذخیره گاه زیست کره به زیستگاهی اطلاق می شود که از نظر تنوع زیستی، زیست محیطی، آب و هوا، بافت اقتصادی و اجتماعی حائز اهمیت باشد.

منطقه حفاظت شده دنا در سال ۲۰۱۰میلادی از سوی سازمان یونسکو به عنوان دهمین ذخیره گاه بیوسفری ایران و پانصد و پنجاهمین ذخیره‌گاه دنیا به ثبت رسید.

پیش از ثبت دنا در کهگیلیویه و بویراحمد، ۹ ذخیره گاه پارکهای ملی ارومیه، گلستان، کویر، مناطق حفاظت شده ارسباران در آذربایجان شرقی، توران در استان فارس، گنو و حرا در هرمزگان، ارژن و پریشان در استان فارس و پناهگاه حیات وحش میانکاله استان مازندران ۳۴ سال پیش در فهرست ذخیرگاه های زیست کره ایران در یونسکو ثبت شده بودند.

اکولوژی منحصر به فردمنطقه

منطقه حفاظت شده دنا به لحاظ داشتن شرایط ویژه اکولوژیکی هم در کشور منحصر به فرد است.

این منطقه طی میلیونها سال در اثر تغییرات اقلیمی در دورانهای مختلف زمین شناسی و پشت سر گذاشتن اعصار و یخبندان به پناهگاهی برای گونه های مختلف گیاهی و جانوری بدل شده که بسیاری از آنها امروز به گونه های بومی تبدیل شده اند.

شرایط توپوگرافی ویژه، وجود آبشارها و رودخانه‌های پرآب در منطقه، شرایط سخت و سرد ارتفاعات بلند و برفگیر و در نهایت حضور حیات وحش متنوع در آن سبب شده که این منطقه به عنوان نمونه‌ای بارز در غرب کشور در رشته کوه زاگرس مشخص شود.

این منطقه از نظر شرایط اقلیمی به سه بخش کاملا مجزا شامل ارتفاعات بلند، جنگل‌های خشک و نیمه خشک و نیمه استپی سرد تقسیم می‌شود.

این تنوع اقلیمی سبب شده که تنوع حیات وحش و پوشش گیاهی بسیار غنی در منطقه پدید آید . تا ارتفاع نزدیک به ۲۵۰۰ متری پوشش گیاهی بلوط با اقتدار بر بقیه پوششها غلبه دارد . درختان سرد و گرم چشیده بلوط حرفهای زیادی برای گفتن دارند.

در ارتفاع بالاتر از ۲۵۰۰ متر بلوط ها جای خود را به درختچه های کوچک، گون ها و درختانی مانند سرو کوهی می دهند تا زیبایی دنا را دوچندان کنند.

هرچه ارتفاع بالاتر می رود گونه های متفاوت تری از پوشش گیاهی دیده می شود به گونه ای که از ارتفاع ۳۵۰۰ متری درخت ها و درختچه ها با خداحافظی از منطقه، جای خود را به پوشش های گیاهی مانند گون، گیاهان بوته ای و علفی می دهند.

در ارتفاعات بالاتر از ۴۰۰۰ متر، آنجا که قله ها سر به فلک کشیده و صخره ها چون دژی استوار در دامان دنا آرمیده اند، زیبایی طبیعت  به کمال خود می رسد و گل های روییده در صخره ها و تک گیاهانی زیبا قدرت لایزال خلقت را به رخ می کشد.

وجود گونه های متنوع گیاهی مانند گیاهان دارویی، خوراکی، درختان انبوه بلوط و درختان و درختچه های دیگر بیانگر پتانسیل بالای منطقه حفاظت شده دنا است.

مهمترین پدیده طبیعی در محدوده این ذخیره گاه، رشته کوه دناست که از شمال غرب به سمت جنوب غرب همچون دیواره ای سترگ به طول ۹۰ کیلومتر امتداد یافته و با دارا بودن ۴۷ قله مرتفع تر از ۴۰۰۰ متر در زمره نواحی ارزشمند کوهستانی کشور و منطقه است.

بسیاری از کوهنوردان مشهور جهان این رشته کوه را آلپ ایران نام نهاده اند.

قاش مستان، بیژن ۱، بیژن ۲، مورگل، حوض دال، قدویس، قزل قله، حرا، کل شور، بهمون و برف کرمو از جمله قله های معروف آن است.

دنا علاوه بر قله‌های بلند دارای دیواره‌های عظیم و دره‌های عمیق است که در شرق این قله گردنه تاریخی بیژن قرار دارد و مرزهای شمالی، غربی و جنوبی آن را رودخانه‌های ماربر و بشار احاطه کرده‌اند.

رودخانه ماربر پس از بشار یکی از مهمترین رودخانه های موجود در منطقه است که تا کنون هفت گونه ماهی در آن شناسایی شده که از این تعداد یک گونه بومی انحصاری یا اندومیک ایران است.

این رودخانه که در شمال دنا از شرق به غرب جاری است، با گذشتن از چند روستا و تنگ خرسان به رودخانه خرسان تغییر نام می‌دهد و پس از عبور از تنگه‌های باریک به رودخانه بشار می‌پیوندد تا باهم رود کارون را تشکیل دهند.

محل پیوند رودخانه‌های خرسان و بشار، ناحیه‌ای جنگلی است که ارتفاع این محل از سطح دریا ۱۳۰۰متر است که پائین‌ترین نقطهٔ منطقهٔ حفاظت شدهٔ دنا به شمار می‌رود.

منطقه حفاظت شده دنا که در شمال شهر یاسوج و سی سخت، جنوب استان اصفهان و بخش کوچکی از جنوب استان چهار محال و بختیاری در حوزه آبریز کارون قرار گرفته، یک منطقهٔ کاملاً کوهستانی است که اختلاف ارتفاع بلندترین و پست‌ترین نقاط منطقه بالغ بر سه هزار متر است.

تنوع جانوری منطقه حفاظت شده دنا تابلویی زیبا جذاب و هیجان انگیز را از خلقت به نمایش می گذارد و آمیزه ای شگرف از گونه های مختلف جانوران دنا و  انواع پستانداران، پرندگان، دوزیستان، آبزیان و خزندگان چرخه دیدنی از زندگی جانوری و پوشش جانوری را به رخ می کشد.

از جولان عقاب طلایی دنا در  آسمان لاجوردی گرفته، تا تیز چنگی پلنگ و زوزه های گرگ و تصاویر نوستالژیک کل و بز، و تنوع ماهی ها و دیگر آبزیان و ده ها گونه جانوری دیگر، همه و همه زیبایی های آفرینش را تداعی می کند.

در حال حاضر تنوع گونه های گیاهی در سراسر زاگرس مرکزی، بالغ بر دو هزار گونه گیاهی است که از این میان حدودیک هزار و ۲۵۰ گونه در منطقه حفاظت شده دنا شناسایی شده اند که این رقم معادل ۱۵.۶ درصد گونه های کشور است.

دو هزار گونه گیاهی و ۴۰۰ گونه دارویی در کهگیلویه و بویراحمد شناسایی شده که حدود یکهزار گونه گیاهی آن در منطقه حفاظت شده دنا قرار دارد و از این تعداد ۴۵ گونه بومی و منحصر به دنا هستند.

براین اساس منطقه حفاظت شده دنا به تنهایی به اندازه ۴۶ کشور دنیا گونه گیاهی آندومیک دارد.

تعداد گونه های گیاهی این منطقه از ۴۵ کشور جهان بیشتر است به طوری که گونه های اندومیک گیاهی دنا، ۱۵ برابر سوئد و ۲۰ برابر هلند و نروژ است.

گونه های گیاهی بومی در کشور بلغارستان ۵۳ گونه، در رومانی ۴۶، اتریش ۳۵، عربستان ۲۶، انگلستان ۱۶، لهستان ۱۱، سوئد چهار، هلند سه، نروژ سه، دانمارک دو و بلژیک تنها یک گونه بومی دارد و فنلاند نیز فاقد گونه های بومی است.

ذخیره گاه زیستکره دنا حدود ۱۵.۶ درصد از کل تنوع گیاهی ایران را در خود جای داده است که از این تعداد ۲۵ گونه اندمیک ایران و بیش از ۴۰ گونه هم اندمیک دنا است.

دنا همچنین به عنوان رستنگاه لاله های واژگون، دیرگاهی است که مورد بی مهریها قرار گرفته و لاله واژگونش در معرض انقراض قرار گرفته است.

تاج قیصر عروس دنا

لاله واژگون گیاهی است بومی زاگرس که آن را گُل اَشک، اشک مریم و تاج قیصر نیز نامیده‌اند.

لاله های واژگون در تمام سال تنها چند روزی را مهمان دنا نشینان هستند و هر سال اوایل اردیبهشت ماه گل می دهد.

این گل به دو رنگ زرد و قرمز بوده که گونه زرد آن در خطر جدی انقراض قرار گرفته است.

این گونه گیاهی به وسیله انسان، دامها و تغییرات کاربری زمینهای کوهستانی به شدت در حال تهدید است.

منطقه حفاظت شده دنا همچنین دارای بالاترین غنای گونه ای پستانداران درمیان مناطق بررسی شده زاگرس مرکزی است و در عین حال با بیشترین احتمال خطر انقراض محلی نیز روبرو است به همین دلیل اولویت حفاظتی آن از مناطق دیگر بیشتر است.

پلنگ و شنگ دو گونه از تهدید شده ترین گونه های منطقه هستند که درفهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت به ترتیب آسیب پذیر (در سطح زیرگونه در خطر انقراض) و "تقریبا تهدید شده" ارزیابی شده اند.

از سوی دیگر سنجاب ایرانی، شنگ و ول آبزی می توانند به عنوان گونه های شاخص برای اهداف پایشی مختلف به کار روند.

مهمترین عوامل تهدید گونه های پستانداران در منطقه حفاظت شده دنا توسعه مناطق مسکونی و شهری، دامداری و گله داری، شکار و تله گذاری است.

منطقه حفاظت شده دنا مامن ۱۶۸گونه جانوری کمیاب از جمله کل، بز، خرس و پلنگ و گونه های نادر گیاهی است که برخی کارشناسان از این منطقه به عنوان "بانک ژن" یاد می کنند.

بر اساس مطالعات انجام شده در سال ۱۳۸۹ در ذخیره گاه زیستکره دنا ۸۵ گونه پرنده و ۲۵ گونه خزنده نیز تاکنون شناسایی شده اند.

پرندگان شناسایی شده شامل زادآور، زمستان گذر، مهاجر عبوری و یا بومی هستند

همچنین پنج گونه هم شامل کبک دری، هما، عقاب طلایی، جغد جنگلی و سنگ چشم و پیشانی سفید جزء گونه های شاخص منطقه به شمار می روند که از نظر طبقات بین المللی در طبقات مورد تهدید نیستند اما از نظر قوانین داخلی، هما و عقاب طلایی در زمره گونه های در معرض خطر انقراض و کبک دری و جغد جنگلی در فهرست گونه های حمایت شده قرار گرفته اند.

ذخیره گاه زیستکره دنا همچنین تنوع بالایی از پروانه ها را در خود جای داده است. هر چند از تعداد دقیق گونه های پروانه ها در دنا اطلاعی در دست نیست ولی این ارقام به حدود ۱۰۰ گونه می رسند که از این تعداد ۱۸ گونه جزءگونه های شاخص منطقه محسوب می شوند.

پروانه ریواس در خطر انقراض

اخیرا نیز یک گونه در لیست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت قرار گرفته است. این پروانه از گیاه ریواس تغذیه می کند که بدون شک برداشت بی رویه آن از مراتع، این گونه را بیش از پیش در معرض تهدید قرار می دهد.

تعداد ۱۸۳ چشمه پر آب از جمله چشمه میشی، لواسپید، خکون، نهمون و غارهای زیبای یخی مانند غار دنگزلو، غاریخ، غارنول، غارکیخسرو، غارسلیمان و صدها تنگه از جمله تنگ پوتک، تنگ کره، تنگ بن رود و تنگ معجز از زیباییهای خدادادی و منحصر به فرد دنا است.

دهمین زخیره گاه زیستی ایران ۳۹گونه از دوزیستان را در خود پرورش می دهد که از آن جمله می توان به لاک پشت‌ مهمیز دار، سوسمار، مار کوتوله، افعی شاخدار و قورباغه مردابی اشاره کرد.

در این منطقه زیبا ۲۰گونه آبزی نیز زیست می کنند که ماهی قزل آلا، عروس ماهی، ماهی سرخ، خرچنگ، ماهی لوتک، سیاه ماهی، سس ماهی، مارماهی، سگ ماهی، ماهی گل خورک، رفتگرماهی، و انواع حشرات آبزی از جمله این حیوانات هستند.

به گفته کارشناسان محیط بیش از ۷۷ گونه پرنده در منطقه حفاظت شده دنا زندگی می کنند که  از جمله این پرندگان کبک معمولی، قرقاول، کبک دری، تیهو، بلدرچین، شاه بوف، جغد ماهی خوار، جغد گوش دراز، جغد جنگلی، عقاب، باز، پرپا، عقاب جنگلی، عقاب طلایی، کبوترجنگلی، کبوتر چاهی، سبز قبا، ماهی خورک، هدهد، دارکوب، چکاوک، سار، کلاغ و گنچشک هستند.

تهدیدات زیست بوم دنا

از ریتم زنده  زندگی، تا غروب دلگیر و پر سکوت، همه و همه در دنا تجلی می یابند.

تنوع بسیار گونه های گیاهی و جانوری منطقه سبب شده که سودجویان به این منابع کم نظیر دست درازی کرده و زخمهای فراوانی بر پیکر دنا بنشانند که گاه مرهمی برای آنهانیست.

روزی خبر می آید که گونه ای در معرض خطر قرار گرفته است، روزی خبرها حکایت از درگیری محیط بانان دنا با شکارچیان متخلف دارد.

روزها و شب ها می گذرد و زندگی با تمام اتفاقاتش در منطقه حفاظت شده دنا در جریان است و همه چشم دوخته ایم به منطقه ای که حیات را به مردمانش ارزانی داشته اما گاهی تبرها تیشه بر ریشه اش می زنند، گیاهانش را به تاراج می برند، بلوطهایش را می سوزانند و هراس و مرگ را برای گونه های نادر جانوری این منطقه به همراه می برند.

گیاهان دارویی منحصر به فردش گاهی تا پای انقراض هم کشانده می شوند و چند گیاه نایاب و بومی منطقه نیز از چنگال دشمنان طبیعت مصون نمانده و منقرض شده اند.

شکار و صید بی رویه، افزایش جمعیت جنگل نشین و حاشیه نشین منطقه، احداث جاده های متعدد و خطوط انتقال گاز از داخل جنگل، تغییر کاربری اراضی جنگلی و مرتعی به زراعی و شهری و روستایی، قطع بی رویه درختان برای مصارف سوختی، چرای دام و برداشت بیش از حد گیاهان دارویی و خوراکی، آفات و بیماری های گیاهی، تخلیه فاضلاب به داخل رودخانه ها، استفاده بیش از حد از سموم ارگانوکلره و فلزات سنگین درمزارع از مهمترین تهدیدات تنوع زیستی منطقه حفاظت شده و ذخیره گاه زیستکره دنا محسوب می شود.

یک کارشناس منابع طبیعی در گفتگو با خبرنگار مهر، پوشش گیاهی منطقه دنا را بیشتر گز، نی، لویی و جگن عنوان می کند.

سحر غفاری می افزاید: منطقه در دامنه های جنوبی نیز تا ارتفاع دو هزار و ۵۰۰ متری از جنگل بلوط پوشیده شده است.

وی تعداد گونه های آندومیک دنا را ۴۷ گونه عنوان می کند و می گوید: این میزان معادل ۱۷ درصد کل گونه های آندمیک ایران است که در منطقه حفاظت شده دنا زیست می کنند.

حسینی می افزاید: گونه های دارویی منطقه شامل چویل، درمنه، بومادران، پونه کوهی، برنجاسب، آویشن، زرآبی یا چای کوهی است که این گونه در دنا منقرض شده است.

حفاظت از ذخیره گاه زیستی دنا

منطقه حفاظت شده دنا صرف‌نظر از تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری، بنا به دلایل اقلیمی و پدیده‌های بارز زمین شناختی، از نظر آموزشی و پژوهشی نیز بسیار موردتوجه پژوهشگران زیست‌ شناسی و زمین‌ شناسی است.

جلوگیری از شکار بی رویه، استفاده دیوار حفاظتی برای این منطقه، افزایش یگانهای حفاظتی برای نظارت شبانه روزی، جلوگیری از چرای بی رویه دام و تخریب این منطقه، سرمایه گذاری برای تقویت ظرفیتها و توانمندیهای منطقه از جمله گیاهان دارویی، جلوگیری از حوادثی همانند آتش سوزی، تجهیز یگانهای حفاظت از این منطقه و سایر مناطق به بالگرد برای کنترل مناسب تر، راهکارهای فیزیکی است که برای حفاظت از این منطقه به کار می رود.

گاهی این کوه پر صلابت و استوار با طبیعتی بکر و سفره ای پربرکت با فعالیتهای توسعه ای غیرکارشناسی، آتش سوزی جنگلها، چرای بی رویه دام، توسعه اراضی زراعی و بهره برداری بی رویه از محصولات جنگلها و مراتع، تهدید می شود.

دنا یادگار هزاره های دیرین این سرزمین، که بلوطهای هزار ساله اش با مردمان این دیار پیوندی دیرینه دارند، نیازمند دستانی است که بر خاکش چنگ نزنند و به آتش نکشندش.

نیازمند دستانی است که برای رسیدن به حیات وحش ماشه ای را نفشارند، نیازمند دستانی است که گیاهان کمیابش را به تاراج نبرده و ریشه کن نکند.

بیایید فرصت سبز حیات، به هوای خنک کوهستان بدهیم و یادمان باشد کاری نکنیم که به قانون زمین بربخورد و هر چه پروانه که می افتد در آب برداریم و به آغوش طبیعت برگردیم.

منبع: مهر