در میان انسان‌ها کسانی هستند که احساس خوشبختی ندارند، حتی گاهی افرادی‌ که زندگی به‌ظاهر مرفه دارند، از احساس عدم خوشبختی رنج می‌برند، در این بین باید پرسید خوشبختی چیست و چه تعریفی از آن باید وجود داشته باشد که به‌کمک آن بگوییم کسی خوشبخت هست یا نیست؟ برخی خوشبختی را فراتر از ساحت فردی و در لابه‌لای مفاهیم اجتماعی دنبال می‌کنند. آن‌ها معتقدند خوشبختیِ یک فرد کاملاً وابسته به جامعه است و نسبت معناداری با مولفه‌های اجتماعی دارد. شاید همین دیدگاه بود که سبب شد محققان علوم اجتماعی با درنظر گرفتن برخی شاخص‌ها دست به‌مطالعه کمّی مفاهیم اجتماعی بزنند و با تبدیل آن‌ها به عدد و رقم‌هایی بتوانند مدعی وجود یا نبود مواردی مانند اعتماد، شادی یا در مورد مدنظر خوشبختی در یک جامعه شوند.

براساس چنین تلاشی از سال ۲۰۱۲ تا امروز، نهاد توسعه پایدار سازمان ملل هرساله گزارشی درباره رتبه‌بندی خوشبخت‌ترین کشورهای جهان ارائه می‌دهد. در آخرین گزارش این نهاد (سال ۲۰۲۱) کشور ایران در میان ۱۴۹ کشوری که بررسی شده است، رتبه ۱۱۸ را به‌خود اختصاص داده، رتبه‌ای که به‌گزارش یورونیوز ایران با ایستادن در آن، پایین‌تر از کشورهایی مانند مالی، نیجریه و موزامبیک قرار دارد، گزارشی که نشان می‌دهد احساس خوشبختی در ایران چندان پررنگ نیست.

دراین‌باره امان‌الله قرایی‌مقدم، جامعه‌شناس می‌گوید: «معتقدم نتایج این پژوهش باتوجه به نشانه‌هایی که از جامعه خودمان داریم درست است. حالا اگر تحقیقاتی نشان دهد جامعه ما امروز شاد است، مطمئناً نتایج آن درست نیست.»

در این میان رجوع به‌گزارش‌های سنجش خوشبختی توسط نهاد توسعه پایدار سازمان ملل نشان می‌دهد جایگاه ایران در سال‌های گذشته چندان تفاوتی با آخرین گزارش ندارد. در سال ۲۰۱۷ ایران در رتبه ۱۰۸ قرار داشت که با دو پله بهبودی در سال ۲۰۱۸ به رتبه ۱۰۶ رسید که بهترین جایگاه کشورمان در سال‌های گذشته در رتبه‌بندی خوشبخت‌ترین کشورهای جهان بوده است؛ رتبه‌ای که چندان دوام نیاورد و در سال ۲۰۱۹ جایگاه ایران در میان سایر کشورهای جهان ۱۱۷ شد. و حالا در دو گزارش اخیر در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ چیزی بهتر از رتبه ۱۱۸ نیست که در شاخص خوشبختی برای ایران محاسبه شده است. اما این‌که چه شاخص‌هایی در بررسی واعلام نتایج گفته شده مورد بررسی قرار گرفته، دارای اهمیت است.

آن‌طورکه قرایی‌مقدم می‌گوید: «شادی و احساس خوشبختی به‌خیلی از مسائل مربوط است، از کاهش تضادها در جامعه به‌عنوان یک مولفه جمعی گرفته تا میزان ازدواج و طلاق انسان‌ها».

وی ادامه می‌دهد: «در منطق جامعه‌شناسی فرد و جمع به‌تعبیر گورویچ دو گوی بیلیارد نیستند که به‌هم برخورد کنند و از هم دور شوند، بلکه فرد و جمع لازم و ملزوم یکدیگر هستند، بنابراین آن‌چه که سبب می‌شود فرد احساس غم و شادی کند یاکه از زندگی‌اش لذت ببرد به بنیادهای اجتماعی جامعه‌اش مربوط است. فرد مانند یک ذره است که در جمع معنا پیدا می‌کند. حالا باید گفت که شادی و نشاط فطری و غریزی نیستند، به‌گفته حضرت سعدی، «باران که در لطافت طبعش خلاف نیست/ در باغ لاله روید و در شوره‌زار خس»، یعنی همان‌طورکه روسو گفت یک فرد از ابتدا یک موجود ناب است، بنابراین اگر احساس خوشبختی یا غم می‌کند بستگی به جامعه‌ای دارد که در آن زندگی می‌کند.»

برهمین اساس شاخص‌هایی که در سنجش خوشبختی نهاد توسعه پایدار سازمان ملل مورد بررسی قرار گرفته بیشتر جنبه‌های اجتماعی دارد. به‌گزارش یورونیوز معیارهایی نظیر آزادی‌های شخصی و مدنی، امید به زندگی، درآمد سرانه، میزان فساد و خدمات اجتماعی است که کشورها را رتبه‌بندی می‌کند، همچنین سخاوت، صداقت، اعتماد بین افراد و دولت و میزان نابرابری‌های اجتماعی از دیگر فاکتورهای این بررسی بوده‌اند. علاوه بر آن گزارش اخیر (۲۰۲۱) نسبت به سال‌های گذشته کمی تفاوت می‌کند و درکنار موارد بررسی پیشین، واکنش عاطفی افراد نسبت به همه‌گیری ویروس کرونا، نحوه مواجه دولت‌ها با بحران و اعتماد شهروندان به دولت‌ها نیز در محاسبات وارد شده است.

تاثیر شاخص‌های گفته شده در بالا بر احساس خوشبختی افراد چیزی است که قرایی‌مقدم آن‌ها را به میدان نیرو تشبیه می‌کند و می‌گوید: «به‌طور کلی به این مسئله باید توجه کرد که ما در یک میدانی از نیروها قرار داریم، نیروهای جاذبه و دافعه که اگر تعادل این نیروها به‌هم بخورد شرایط زندگی انسان تغییر می‌کند، ما در این میدان نیرو یا به‌تعبیر برخی دیگر از جامعه‌شناسان در این فضای حیاتی محل برخورد نیروها هستیم، یک‌ موقعی هست که نیروهایی از جامعه به فرد وارد می‌شود که دست به کار خلافی نزند، در مقابل نیروهایی هستند که شما را به این کار تشویق می‌کنند، اگر قدرت نیروهای مخرب زیاد باشد فرد تسلیم می‌شود، بنابراین از مسئله فقر در جامعه گرفته، تا بیکاری، تورم و گرانی، امید به‌آینده، موسیقی، حتی برنامه‌های تلویزیونی، امنیت و آرامش، در احساس خوشبختی میان افراد جامعه ما تاثیرگذار هستند.»

وی با اشاره به مصداق‌های نیروهای مخرب یادآور می‌شود: «وقتی تلویزیون ما نزاع و بدبینی القاء می‌کند، یا که یک برنامه ورزشی مورد علاقه مردم را قطع می‌کند، وقتی جامعه دائم در تلاطم است، وقتی شنیده می‌شود نزدیک به ۶۰میلیون نفر در جامعه ما گرفتار فقر هستند، وقتی فارغ‌التحصیل دانشگاه کولبری می‌کند، یک زن در کردستان مجبور می‌شود برای امرار معاش کولبری کند، عده‌ای از خودشان می‌پرسند پس نفت و گاز ما کجاست که زنان و مردان دست به کولبری می‌زنند، از همه مهم‌تر، وقتی پدر و مادری می‌بیند که فرزندش بیکار است چطور شاد باشد؟ شکم گرسنه که دنبال رقص و پایکوبی نمی‌رود، بنابراین فضای حیاتی جامعه ما ضد شادی است. از این روی خیلی ساده‌اش این می‌شود که دل‌ها باید به‌ چه‌چیزی خوش باشند؟»

قرایی‌مقدم معتقد است: «این سوال را باید مسئولان جواب دهند که چه‌کار کردند که جامعه شاد نیست، آیا شکاف طبقاتی را کنترل کردند، درحالی‌که حدود ۳۰میلیون نفر زیر خط فقر هستند، حتی امروز بعضی‌ها در جوی آب می‌خوابند، وقتی شما این موارد را می‌دانید نمی‌توانید شاد باشید، گویی در و دیوار برای شما غم می‌بارد، به‌قول سعدی «گر بگویم که مرا با تو سر و کاری نیست / در و دیوار گواهی بدهند کاری هست» درچنین شرایطی حتی ثروتمندان هم احساس آرامش و خوشبختی نمی‌کنند. بنابراین محیط مسموم و غم‌زا هست، به این دلیل است که معتقدم فرد لوح پاکی هست که از جامعه تاثیر می‌گیرد.»

در گزارش اخیر سنجش خوشبختی کشور افغانستان در رتبه آخر قرار دارد و کشورهایی مانند زیمباوه، رواندا و بوتسوآنا بالاتر از آن قرار دارند. نبود استرس حاصل از بیکاری، نداشتن غذا و ذخیره مالی و همچنین وضع سلامتی باعث بالا رفتن رتبه کشورها به‌لحاظ احساس خوشبختی شده است.کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا عمدتا به‌دلیل وضعیت ناپایدار حاکم بر کشورها در رده‌های انتهایی لیست قرار دارند. از طرفی به‌گزارش یورونیوز و براساس نتایج سنجش خوشبختی، فنلاند برای چهارمین سال متوالی در رتبه نخست قرار دارد که پس از آن؛ دانمارک، سوئیس، ایسلند، هلند، نروژ، سوئد، لوکزامبورگ، نیوزلند و اتریش در رده‌های بعدی جای گرفته‌اند. همچنین، انگلیس ۱۷، ایالات متحده رتبه ۱۹و فرانسه جایگاه ۲۱ را به‌خود اختصاص داده‌اند. در میان کشورهای آسیایی چین با ده رتبه بهبود نسبت به سال گذشته از جایگاه ۹۴ به ۸۴ رسیده است./همدلی