«در پی حملات اخیر اسرائیل، تاکنون دست‌کم ۱۲۸ نفر شهید و حدود ۹۰۰ نفر دیگر زخمی شده‌اند.»این خلاصه آن چیزی است که شهروندان ساکن ایران در روزهای گذشته پس از شروع جنگ بین ایران و اسرائیل گذرانده‌اند. تعداد قربانیان غیرنظامی این حملات روزبه‌روز در حال افزایش است و شهرهای مختلف شاهد بمباران‌های شدیدند.

با افزایش زخمی‌ها، وزارت بهداشت اعلام کرده که کمبود خاصی در حوزه دارو، تجهیزات و نیروی انسانی وجود ندارد اما بررسی‌های هم‌میهن نشان می‌دهد، علاوه بر بیمارستا‌ن‌ها، مراجعه مردم به بیمارستان‌های روانپزشکی و اورژانس‌ها به‌دلیل افزایش فشارها و حمله‌های عصبی به‌شدت افزایش یافته است؛ بیشتر با علائم ترس، بی‌قراری، اضطراب، حالات پنیک و عده‌ای با افکار خودکشی. 

طراوت واحدی، روانپزشک بیمارستان تخصصی روانپزشکی و روان‌درمانی روزبه به «هم‌میهن» می‌گوید، از دو شب پیش تا صبح دیروز تعداد مراجعان به اورژانس بیمارستان روانپزشکی روزبه بسیار افزایش داشته است: «عده‌ای با ترس، بی‌قراری، اضطراب، حالات پنیک و عده‌ای با افکار خودکشی به اورژانس بیمارستان مراجعه کرده‌اند. بیماران قبلی ما با عود علائم بیماری‌هایشان به بیمارستان مراجعه کرده‌اند و این نشان می‌دهد که شرایط چقدر بر اوضاع روانی‌شان تاثیر گذاشته است.»

او می‌گوید، در چند روز گذشته وضعیت بیمارستان روزبه متفاوت بوده است: «همان شب اول حمله اسرائیل، بچه‌ها در بخش اطفال خیلی مضطرب شده بودند. پزشکان و پرستاران بیمارستان آن شب خیلی تلاش کردند که بچه‌ها را آرام کنند. بعضی از بچه‌ها حمله‌های پنیک داشتند و عوامل بیمارستان هم نتوانستند تا صبح آنها را آرام کنند و همه بچه‌ها تا صبح نخوابیدند.»

این روانپزشک ادامه می‌دهد: «اطراف بیمارستان روزبه چون در منطقه نظامی است، در شب‌های گذشته بسیار پرسروصدا بوده و کادر بیمارستان بسیار مضطرب بودند. کنترل شرایط برای خود کادر درمان هم بسیار سخت بوده، چون در وضعیتی به‌سر می‌بریم که تابه‌حال تجربه نکرده‌ایم. ما پزشکیم و برای شرایط قبلی معمولاً آمادگی داریم اما شرایط الان شرایط ویژه‌ای است. حتی انجمن‌های روانشناسی هنوز بیانیه‌ای نداده‌اند از این جهت که تجربه چندانی در این باره وجود ندارد. شرایط بسیار پیچیده و دلهره‌آوری است و به همین دلیل انجمن‌ها و افراد کارشناس هنوز چیز زیادی نگفته‌اند؛ چون انگار خودمان هم نمی‌دانیم باید چکار کنیم.»

به گفته واحدیف تمام تلاش کادر این بیمارستان این است که بیماران را ترخیص کنند و فقط اورژانس را فعال نگه دارند: «بسیاری از خانواده‌ها در همین چندروز اخیر خودشان به بیمارستان آمده و با رضایت شخصی بیماران‌شان را ترخیص کرده‌اند. کادر بیمارستان چنین رویکردی دارد که وقتی خود بیماران اینقدر مضطرب‌اند و کنترل شرایط برایشان سخت است، آنها را ترخیص کند. مگر موارد خیلی اورژانسی که به اورژانس بیمارستان فرستاده می‌شوند. ما در حال کم‌کردن تعداد شیفت‌های کادر بیمارستان و کارهای غیراورژانسی‌ایم.» 

از خودمراقبتی غفلت نکنیم

در روزهای گذشته، جسته و گریخته توصیه‌هایی برای حفظ و مراقبت از سلامت روان مردم جنگ‌زده منتشر شده است. حالا حسن موسوی‌چلک، معاون سلامت اجتماعی سازمان بهزیستی هم به «هم‌میهن» می‌گوید، اولین نکته برای خودمراقبتی در شرایط جنگی، پذیرش آن است. به گفته او، گام بعدی کنترل رفتار در فضای مجازی در زمینه انتشار اخبار و حتی خواندن آن است و باید زمان کمتری را درگیر این فضا باشیم: «پس از پذیرش شرایط جنگی، گام بعدی مدیریت انتشار اطلاعات در بسترهای مجازی است.

باید زمان کمتری را درگیر اخبار منتشرشده در این فضا صرف کنیم و به‌صورت مداوم اخبار آن را رصد نکنیم؛ چون گاهی اطلاعات متناقضی منعکس می‌شود. از انتشار اخبار غیرواقع پرهیز و سعی کنیم در کنار اعضای خانواده و اطرافیان خود باشیم و به برخی از سوالات کودکان در این شرایط پاسخ دهیم. باید به آنها اجازه دهیم احساسات خود را منعکس کنند و مطمئن باشند که ما در کنار آنها هستیم.»

موسوی‌چلک تاکید می‌کند که در این شرایط علاوه بر خودمان، باید مراقب افراد آسیب‌پذیر هم باشیم: «اگر در اطراف خود فرد سالمند یا بیماری داریم که نیازمند مراقبت‌های خاص‌اند، باید حواس‌مان به آنها هم باشد. با همه دشواری‌هایی که در این جنگ نابرابر داریم، خودمراقبتی را تاحد ممکن انجام دهیم. ممکن است گاهی کاری از دستمان برنیاید اما می‌توانیم از میزان استرسی که به هم وارد می‌کنیم، کم کنیم.»

معاون اجتماعی سازمان بهزیستی توصیه می‌کند که مردم در شرایط ضروری و زمان اضطراب، می‌توانند از مشاوران سازمان بهزیستی کمک و با شماره تلفن ۱۴۸۰ تماس بگیرند. در موارد نیاز به مداخله هم اورژانس اجتماعی با شماره ۱۲۳ می‌تواند به افراد کمک کند. او اضافه می‌کند در این شرایط مردم نباید در نقاطی که در آن تخریب صورت گرفته، تجمع کنند و مانع امدادرسانی شوند: «اگر کسب‌وکاری داریم به تاجران بحران تبدیل نشویم و فکر نکنیم فرصت مناسبی برای گران‌کردن اجناس است. نشان دهیم در بحران‌ها کنار همدیگر هستیم و خوی انسانی را در تعاملات با هموطنان مدنظر قرار دهیم.»

به گفته او، سازمان بهزیستی قرار است به زودی راهنمایی برای خودمراقبتی در شرایط بحرانی را منتشر کند: «اگر شرایط فعلی استمرار پیدا کند، باید راهنمایی‌های عملی متفاوتی را برای مدیریت استرس و کاهش هیجان‌های ناشی از شرایط جنگی در پیش بگیریم. ما در سازمان بهزیستی این راهنما را تدوین و نسخه سابق را به‌روز کردیم تا آماده شرایط جنگ باشیم. تلاش می‌کنیم به‌زودی جمع‌بندی نهایی را انجام دهیم تا نکات مهم را به‌عنوان یک سازمان تخصصی در اختیار مردم قرار دهیم.» چلک از برنامه این سازمان برای افزایش ظرفیت مراکز نگهداری از افراد آسیب‌پذیر می‌گوید: «به‌دلیل شرایط فعلی، مراکز مشاوره و اورژانس اجتماعی با شماره ۱۲۳ آماده کمک‌رسانی به مردم‌اند‌.

ما تلاش کردیم ظرفیت‌های دیگر را هم افزایش دهیم و در این شرایط در کنار هموطنان خود باشیم. قرار است برای کسانی که شرایط ویژه‌تری دارند؛ مثل مراکز نگهداری از معلولان، معتادان و افراد آسیب‌دیده اجتماعی، تمهیدات دیگری اتخاذ کنیم تا بتوانیم مدیریت بحران بهتری داشته باشیم. با همه استان‌ها هماهنگی‌های لازم را انجام دادیم و تا روز گذشته سه‌جلسه کشوری مدیریت بحران داشتیم. هماهنگی‌های لازم هم با همه استان‌ها انجام شده تا ظرفیت پذیرش مراکز خود را افزایش دهیم تا اگر وضعیت وخیم‌تر شد، سرگردانی کسانی که نیازمند خدمات بهزیستی هستند، کاهش پیدا کند.»

طراوت واحدی، روانپزشک اما معتقد است اینکه مردم را تشویق کنیم تا زیاد اخبار جنگ را نبینند، شاید توصیه‌هایی عملی در این وضعیت نباشد: «اما شاید بشود برای سلامت نگه‌داشتن روانمان، مرتب چک‌کردن اخبار جنگ را کمتر کنیم. چون مرتب چک‌کردن اخبار جنگ باعث فروپاشی بیشتر روان انسان‌ها می‌شود. در این شرایط بهتر است کارهای روتین و روزمره‌مان را تا جایی که می‌توانیم حفظ کنیم.»

واحدی می‌گوید وضعیت بچه‌ها در این شرایط پیچیده است: «لازم نیست که بچه‌ها مرتب اخبار جنگ را گوش دهند و از طرفی می‌شود به آنها توضیحاتی درباره جنگ داد. می‌شود به آنها شرایط اضطراری را با زبانی مناسب توضیح داد. بچه‌ها با هر سنی متوجه شرایط می‌شوند و می‌شود متناسب با سن‌شان شرایط را برای آنها توضیح داد.

می‌شود به آنها گفت که مراکزی وجود دارند که اگر مشکلی برایمان به وجود آمد، می‌توانیم به آن‌ها مراجعه کنیم. بچه باید بداند که تنها نیست و این شرایط برای همه مردم به‌وجود آمده است. خود والد هم باید اضطراب‌اش را کنترل کند تا بتواند از بچه‌اش مراقبت کند. احساس بچه‌ها درباره این وضعیت هم مهم است و باید درباره نگرانی‌هایش از آنها پرسیده شود.»

این روانپزشک معتقد است که همه افراد در این شرایط جنگی دچار ترسند اما چک‌کردن وسواس‌گونه اخبار جنگ می‌تواند ترسی در افراد ایجاد کند که مبتنی بر واقعیت نیست: «بهتر است که حلقه‌های دوستانه و اجتماعی‌مان را حفظ کنیم تا قوت قلب همدیگر باشیم و تاب‌آوری‌مان را افزایش دهیم.»

پناهگاه وجود ندارد،کنار شیشه‌ها نمانید 

تنش و اضطراب، مثل یک سایه شوم بالای سر ایران چنبره زده و این روزها مردم با چشم‌های پر از ترس و نگرانی، آسمان شهرها را نگاه می‌کنند. نوع رفتار شهروندان در این شرایط، این روزها محل بحث است. فریبا اللهیاری، رئیس اداره برنامه‌ریزی و سازماندهی فعالیت‌های امدادی سازمان هلال‌احمر در گفت‌وگو با «هم‌میهن» از مردم می‌خواهد آرامش و خونسردی‌شان را حفظ و تا حد امکان از اماکن خطرناک دوری کنند و وارد تجمع‌ها نشوند: «در خانه‌ها دور از شیشه، پنجره و لوستر بخوابند.» او از مردم می‌خواهد باتوجه به اینکه تنش‌ها در حال افزایش است، ساک موارد ضروری، شامل اقلام هویتی، موارد باارزش‌شان، مواد اولیه مانند آب و جیره غذایی را جمع‌آوری کنند و در یک گوشه امن خانه بگذارند که قابل دسترسی سریع باشد تا اگر اتفاقی افتاد، بتوانند به سرعت آن را بردارند و از خانه خارج شوند.

کودکان آسیب‌پذیرترین قشر در میان آتش و دود جنگ‌اند. اللهیاری از مردم می‌خواهد در حضور کودکان خیلی درباره این مسائل صحبت نکنند چون این مسائل روی روان آنها بسیار تاثیر می‌گذارد: «اخبار را از منابع رسمی دنبال کنند و به شایعات دامن نزنند. در این میان جنگ روانی‌ای وجود دارد که مردم نباید درگیر آن شوند.» او در پاسخ به سوال دیگری درباره در نظر گرفتن مناطقی به‌عنوان پناهگاه و منطقه امن می‌گوید: «متاسفانه شهرداری و ستاد مدیریت بحران اعلام کردند، پناهگاهی که امنیت کامل داشته باشد را در اختیار ندارند اما هیئت دولت اعلام کرده که از مساجد، برخی از مدارس و متروها به‌عنوان پناهگاه استفاده خواهند کرد.»

او استفاده از این مکان‌ها به‌عنوان مکان امن را کمی دور از ذهن می‌داند: «چون خانه من حداقل پنج دقیقه با مترو فاصله دارد و زمانی من می‌توانم از مترو به‌عنوان پناهگاه استفاده کنم که آژیر خطر کشیده شود و بتوانم خودم را به مترو برسانم که زمان‌بر است و در این بازه زمانی که به مترو برسیم، ممکن است اتفاقات جدیدی بیفتد.» او معتقد است همه این موارد در شرایطی است که ایمنی و امنیت این مکان‌ها تضمین شده باشد. 

ستاد مدیریت بحران، از زمان جنگ ایران و عراق تاکنون پناهگاهی درست نکرده و اللهیاری با انتقاد از این موضوع می‌گوید: «در آن زمان پناهگاه‌هایی در برخی مدارس و محله‌ها در نظر گرفته شده بود. اما متاسفانه ستاد مدیریت بحران تا جایی که ما تا این لحظه خبر داریم اعلام کرده، پناهگاهی وجود ندارد و خواستند مردم در خانه‌هایشان دور از شیشه‌ها و راهرو‌ها باشند و از راهرو و زیرپله به‌عنوان مکان امن استفاده کنند. چون تا لباس بپوشند و بخواهند از خانه خارج شوند ممکن است اتفاقی بیفتد که جبران‌پذیر نباشد.»

به گفته او، ستاد مدیریت بحران باید به فکر زیرساخت‌ها هم باشد: «تامین آب، برق، گاز و سوخت متولی‌های خودشان را دارند و دست هلال‌احمر نیست. هلال‌احمر برای زیرساخت‌ها کاری نمی‌تواند بکند. وزارت نیرو برای تامین آب و برق باید اقدام کند و سوخت هم باید توسط متولی خودش به دست مردم برسد که امیدوارم راهکارهایی برایش در نظر گرفته باشند.» هلال‌احمر در دو بخش امداد، آمار و آواربرداری و در مرحله بعدی در اسکان اضطراری و تغذیه می‌تواند وارد شود و کمک کند. اللهیاری بحث اصلی امدادرسانی را با معاونت امداد و نجات هلال‌احمر می‌داند: «هنوز به ما برای تهیه تغذیه اطلاعی داده نشده است. برخی افراد توسط هلال‌احمر اسکان داده شدند و باید برای آنها جیره غذایی در نظر گرفته شود.»

اداره برنامه‌ریزی و سازماندهی فعالیت‌های امدادی  سازمان هلال‌احمر، در حوزه حمایت روانی و اجتماعی و خدمات به کودکان کار می‌کند: «دو تیم سحر و دادرس پیشرفته زیرمجموعه ما هستند و تیم سحر در حوادث در حوزه حمایت روانی و اجتماعی فعالیت و تیم دادرس پیشرفته به سازمان امداد در بحث تغذیه و اسکان اضطراری کمک می‌کند. این تیم‌ها در حال حاضر سازماندهی شدند و امیدواریم که اتفاق بدتری نیفتد و نیاز نباشد آنها وارد میدان شوند.»

به گفته اللهیاری، وضعیت «مبهم» است و آنها نمی‌دانند چه اتفاقی قرار است بیفتد: «اگر حادثه وسیع‌تر شود و نیاز باشد که برای حمایت روانی از مردم تیم سحر وارد میدان شوند، حتماً این کار انجام می‌شود و آنها از خانواده‌های آسیب‌دیده حمایت روانی می‌کنند که بتوانند این بحران را پشت‌سر بگذارند. تیم دادرس پیشرفته هم درصورتی‌که نیاز به برپایی اردوگاه و اسکان اضطراری برای مردم باشد ـ که وظیفه اصلی سازمان امداد و نجات است ـ و اگر اعلام نیاز شود، آنها حتماً وارد عملیات می‌شوند و برای برپایی چادرهای اسکان اضطراری کمک می‌کنند.» او اعلام کرد، در حال حاضر این تیم‌ها سازماندهی شدند و آماده عملیات هستند. 

درخواست تضمین امنیت کودکان

روز گذشته انجمن حمایت از حقوق کودکان هم در بیانیه‌ای نسبت به گسترش جنگ و حملات مکرر اسرائیل به شهرها و مناطق مسکونی ایران ابراز نگرانی کرده است. در این بیانیه آمده است که انجمن حمایت از کودکان با نگرانی عمیق نسبت به گسترش جنگ و حملات مکرر اسرائیل به شهرها و مناطق مسکونی ایران، این اقدامات را نقض آشکار قوانین بین‌المللی ازجمله کنوانسیون حقوق کودک می‌داند که به‌طور جدی سلامت، امنیت و شرایط زیستی کودکان را به مخاطره می‌اندازد.

پژوهش‌های بین‌المللی نشان داده‌اند که بمباران مناطق مسکونی و زیرساخت‌های حیاتی علاوه بر تهدید مستقیم جان کودکان، موج اختلال در دسترسی به آموزش، خدمات بهداشتی و تغذیه مناسب می‌شود که همه این موارد نقض صریح ماده‌های متعدد کنوانسیون حقوق کودک است که ایران نیز به آن متعهد شده است: «اقدامات غیرانسانی و ضدبشری آمریکا و اسرائیل در خاورمیانه ازجمله کشتار بی‌رحمانه کودکان و غیرنظامیان و تحمیل شرایط گرسنگی و بی‌سرپناهی، نه‌تنها به بی‌ثباتی منطقه دامن زده، بلکه با همکاری و بی‌عملی برخی کشورهای منطقه به تشدید بحران‌ها و افزایش آسیب‌های انسانی منجر شده است.

این روند نقض اصول بنیادین حقوق بشر و منشور سازمان ملل متحد است که بر احترام به حاکمیت ملی و حفاظت از غیرنظامیان تاکید دارد. انجمن حمایت از حقوق کودکان با استناد به اسناد بین‌المللی و اصول حقوق بشر و کشورهای مستقل، می‌خواهد که با اتخاذ مواضع قاطع و اعمال فشار دیپلماتیک، هرچه سریع‌تر به این جنگ پایان دهند و روند مذاکرات صلح را فعال کنند.

برقراری آتش‌بس فوری و تضمین امنیت کودکان و خانواده‌های آنان نخستین گام حیاتی برای جلوگیری از فجایع انسانی و حفظ حقوق بنیادین کودکان است. درنهایت این انجمن تاکید می‌کند که حفظ حقوق کودکان در منازعات مسلحانه نه‌تنها یک الزام حقوقی بین‌المللی است، بلکه سرمایه‌ای حیاتی برای آینده صلح و توسعه پایدار در منطقه محسوب می‌شود و هرگونه کوتاهی در این زمینه، پیامدهای جبران‌ناپذیری برای نسل‌های آینده خواهد داشت.»